Доктор Пал Молнар, Венгрия Ұлттық сапа Комитетінің (HNCEOQ) президенті, Будапешт, Венгрия

Доктор Ласло Важда, Eуропа сапа ұйымы (EOQ) бойынша HNC ауылшаруашылық бөлімінің төрағасы, Будапешт, Венгрия

Кіріспе

       Жер әлеміндегі халық табысының өсуінен сапалы өнімге деген сұраныс артып келеді.Агроазық-түлік өнімдері сапасының серпіні тұрақсыз.Ол -уақытқа, адамдар тобына, технологиялық дамуға, әлеуметтік ортадағы өзгерістерге байланысты өзгереді.Тұтынушылардың пікіріне сүйенсек, өнімнің сапалы болуынан бөлеколарға өнімді жеткізіп беру, сыртқы қорабының тартымдылығы, тіпті сатушының мінез-құлқы (мейірімділігі)  қатынастың негізгі элеметтері болып саналады.

Соңғы кезде жаһандық COVID-19 пандемиясы және әсіресе Еуропада 2023-2027 жылдарға арналған жаңа Бірыңғай ауыл шаруашылығы саясаты сияқты екі маңызды әлеуметтік жағдай өнімнің сапасын көтеруге  әсер етті. Бұл мақалада авторлар осы сын-қатерлердің сипаттамалық элементтерін және әлемнің, атап айтқанда Венгрияның оларға көзқарасын талдауды мақсат етеді.

Еуропалық Одақтың Бірыңғай ауыл шаруашылығы саясаты (САР)

Соңғы уақытта сапа саясаты Бірыңғай ауыл шаруашылығын дамытуда маңызды рөл атқара бастады.Еуропалық Комиссия 2009 жылдың 28 мамырында  «Ауыл шаруашылығы өнімдерінің сапа саясаты туралы» коммюникені шығарды.

Коммюникені шығармас бұрын Комиссия өндірушілермен, сауда ұйымдарымен және басқа да мүдделі тұлғалармен кең ауқымды кеңестер жүргізді. 2009 жылдың наурыз айында Прагада ауыл шаруашылығы өнімдерінің сапасы бойынша жоғары деңгейдегі қорытынды конференция өтті.

Комиссия өз хабарламасында өнім сапасының екі аспектісі бар екенін атады:өнімнің сипаттамалары (өлшемі, дәмі және т.т.)және егіншілік атрибуттары (өндіріс әдісі, мал шаруашылығы түрлері және т.б.).

ЕО-да – басқа елдермен салыстырғанда – қоршаған ортаны қорғау, жануарлардың әл-ауқаты, пестицидтер мен ветеринарлық өнімдерді пайдалануға қатысты ЕО-да өнімдерінің жалпы жоғары сапасын қамтамасыз ететін өте қатаң құқықтық ережелер бар.

 Сонымен қатар, фермерлер мен өңдеушілер өз өнімдерін басқа өндірушілердің өнімінен ерекшелеу және тұтынушылардың мүдделерін қанағаттандыру үшін өндіру мен өңдеудің бұдан да қатаң ережелерін енгізуге дайын.Хабарламада өнімнің қосымша сапасын растаудың екі негізгі жолы көрсетілген: сертификаттау (мысалы, «органикалық», PDO, PGI, TSG) және таңбалау (мысалы, маркетинг стандарттары, өнім сыныптары, «ұлттық парк өнімі» және т.б.). Сапа белгілері көптеген ЕО өнімдерінің шығу тегін, дәстүрін және бірегей сипаттамаларын қорғайды және насихаттайды.

 Зерттеулер көрсеткендей, тауардың сапа белгісі болса, онда экспорт кезінде ол тауарды алға жылжытады, оны бәсекеге қабілетті етеді, ал импорт кезінде «сауданы шектеуге» өзіндік  әсерінтигізеді.ЕО-дағы сапа схемалары: PDO (Шығу тегі белгіленетін өнімдер), PGI (географиялық белгісі бар өнімдер),TSG (дәстүрлі мүмкіндіктер сертификатталған) және органикалық тағамдар.Географиялық атаулар (GI-s) зияткерлік меншік құқықтарына негізделген қорғауды пайдаланады.

 ЕО-дағы ауылшаруашылық азық-түлік өндірушілері, егер ЕО сауда келісімінде үшінші елдерге тарифтерді төмендетуді қолданса, онда олар  шағымданады.Себебі, импортталатын өнімдер арнайы талаптарға (мысалы, қоспалар) сәйкес болуы керек болса, үшінші елдің өндірушілері өндіріске бірдей шектеулерді қолданбауы керек (мысалы, қоршаған ортаны немесе жануарларды қорғау ережелері).Комиссия ЕО өндірушілерін бұл айырмашылықты ауыртпалық ретінде емес, мүмкіндік ретінде, бәсекеге қабілетті құрал ретінде қарастыруға шақырады.Тұтынушыларға олардың өнімдері импорттық өнімдермен салыстырғанда жоғары үміттерге сәйкес келетінін түсіндіру арқылы ЕО өндірушілері нарықтағы үлес пен жоғары бағаларды (ЕО жасыл кітабы) ала алады.Қалай болғанда да, мұндай «түсіндірулер» бюджеттік қолдауды және кең ауқымды жарнамалық іс-шараларды (брошюралар, бейнероликтер, дәмдеуіштер және т.б.) қажет етеді.Мұндай құралдардың жақсы мысалы ретінде Комиссияның бастамасымен жасалған сапалы затбелгі өнімдерін пайдаланатын рецепттер жинағы және «Жаңартылған» еуропалық аспазшылар өз елдерінің бірегей GI тағамдарын ыдыс-аяқта қалай қолдануға болатынын ұсынады.

 - Еуропалық фермерлердің алаңдаушылығын ескере отырып, соңғы ақпаратқа сәйкес, Францияның Еуропалық Одақ Кеңесіне төрағалығы үшінші елдермен сауда келісіміне өндірістік процестердің экологиялық аспектілері мен мал шаруашылығы мәселелерін қосу үшін келіссөздерге бастамашылық жасағысы келеді. 

- ЕО 2012 жылғы 21 қарашадағы 1151/2012 ережесі ауыл шаруашылығы және азық-түлік өнімдерінің сапасын қамтамасыз ету схемаларының ережелерін белгілейді.

- Бұл Ереже сапа схемалары мен оларды басқаруды күшейтеді және жеңілдетеді. Бастапқы тәжірибеге сүйене отырып, ЕО 664/2014 ережесі 1151/2012 талаптарын қалай қолдану керектігін қосымша түсіндіреді.

- Еуропалық Одақ Комиссияның өтініші бойынша 2018 жылдың маусымында 2021-2027 жылдарға арналған жаңа CAP дайындауды бастады.

Ұсыныста «Ауыл шаруашылығы мен ауылдық жерлер Еуропалық жасыл мәміленің негізі болып табылады және биоәртүрлілік стратегиясына қол жеткізудің негізгі құралы болады» делінген.

- Комиссия тоғыз нақты мақсатты белгіледі; олардың кейбіреулері сапамен тығыз байланысты.

- Еуропада және одан тыс жерлерде жоғары тұтынушылық сұранысты қанағаттандыру үшін тұрақты жолмен ауыл шаруашылығының бәсекеге қабілеттілігін және өнімділігін арттыру.

- тұрақты дамуға және топырақтың, судың және ауаның табиғи ресурстарын тиімді басқаруға жәрдемдесу үшін қоршаған ортаға қамқорлық жасау.

- ЕО ауыл шаруашылығының қоғамның азық-түлік және денсаулық қажеттіліктеріне, соның ішінде қауіпсіз, қоректік және тұрақты өнімдерге, тамақ қалдықтарын азайтуға жауап беруін жақсарту.

- Биоәртүрлілікті қорғауға, экожүйелік қызметтерді жақсартуға, ландшафттар мен мекендеу орындарын сақтауға үлес қосу.

Жоспарланған экологиялық амбициялар алдыңғы бағдарлама кезеңдерімен салыстырғанда жоғары болуы және қоршаған орта мен климаттық заңнамаға сәйкес болуы керек. Тікелей төлемдерге арналған бюджеттің 25% экологиялық таза ауылшаруашылық тәжірибесіне (мысалы, органикалық егіншілік, агроэкология), сондай-ақ мал шаруашылығы өндірісін жақсартуға күшті ынталандыруды қамтамасыз ететін экосхемаларға бөлінуі керек.Әл-ауқат: екінші тірек бойынша қаражаттың кем дегенде 35% биоәртүрлілікті, климатты, жануарлардың әл-ауқатын және қоршаған ортаны қолдау шараларына бөлінуі керек.

Ауыл шаруашылығы және азық-түлік өнімдерінің қосылған құны мен сапасын арттыруды қолдау үшін зерттеулерге, білім алмасуға және инновацияларға бұрынғыдан жоғары басымдық берілуі керек.Мүше мемлекеттер Ауыл шаруашылығы білімдері мен ақпараттық жүйесін (AKIS) құруы керек. Ұлттық бюджеттерден басқа, қауымдастық басқаратын Horizon Europe бағдарламасы зерттеулер мен инновацияларға 10 миллиард еуро береді.

Венгрияның жаңа сын-қатерлерге жауабы

     Ұзақ келіссөздерден кейін, 2021 жылдың 6 желтоқсанында жаңа CAP ережелері жарияланды.Заңнаманың үш бөлігінің ішінде ЕО 2115/2021 ережесі стратегиялық жоспарларға қатысты ережелерді қарастырады.Мүше мемлекеттер 2021 жылдың 31 желтоқсанына дейін Стратегиялық жоспардыдайындап, Комиссияға ұсынуы керек.Бұл жоспар бірінші құрамдас – тікелей төлемдер және нарықтық шаралар – және екіншісі үшін жаңа MSA заңнамасын ұлттық енгізуді ұсынуы керек.Тірек – Ауылды дамыту. Комиссия Жоспарды бағалайды, мүше мемлекетпен кеңес жүргізеді және жоспарды ұсынғаннан кейін алты ай ішінде бекітеді.Жаңа CAP 2023 жылдың 1 қаңтарынан бастап күшіне енеді

 Венгрия өзінің Стратегиялық жоспарын ЕКА заңнамасы бойынша жүргізіліп жатқан келіссөздермен қатар дайындады.Жоспар бойынша жұмыс барысында мүдделі тараптармен үш консультация өткізілді.Қорытынды жобаны Ауыл шаруашылығы министрлігі 2021 жылдың 15 желтоқсанында мүдделі тараптардың пікірін сұрау үшін жариялады.

Төмендегі ақпарат ішінара осы тұжырымдама жобасына негізделген.

– Стратегиялық жоспардың негізін Венгрия Үкіметінің «Ауылдық аумақтарды жаңарту, агроазық-түлік секторын жаңарту» бағдарламасы құрайды.Осы бағдарламаға сәйкес Венгрияның ауыл шаруашылығы заманауи технологиялар мен табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану арқылы тартымды ауылдық ортада қоғам мойындаған пайдалы қызмет түріне айналуы тиіс.Осы факторлардың барлығының нәтижесі жоғары сапалы ауыл шаруашылығы және азық-түлік өнімдері болуы керек.Осы мақсаттарды жүзеге асыруға қолдау көрсету үшін үкімет 2021 жылдың басында ОЖК екінші құрамдас бөлігі – ауылды дамытуға мемлекеттік бюджеттен бөлінетін жарнаны өткен кезеңде (2014-2020 ж.) 17%-ның орнына 2021-27 жылдар аралығында 80%-ға жеткізу керек деп шешті. Осы шешімнің нәтижесінде ауылды дамытуға бөлінген жалпы сома 4285 миллиард форинт құрайды. Ол -- шамамен 12 миллиард еуро.

 Осы соманың 50 пайыздан астамы ішкі нарыққа да, сыртқы нарыққа да жоғары сапалы өнім шығару мақсатында агроазық-түлік секторын жаңғыртуға инвестицияларды қолдауға бағытталады.Өңдеу өнеркәсібіне инвестиция құюға, өнімнің қосымша құнын арттыруға басымдық беріледі.Осы инвестициялардың нәтижесінде 2020-2030 жылдар аралығында тамақ өнеркәсібіндегі қосылған құн бекітілген бағамен 20%-ға артуы тиіс.Сондай-ақ ауыл шаруашылығында 2020-2030 жылдар аралығында инвестициялау нәтижесінде рентабельділік пен қосылған құн гектарына 53%-ға артуы тиіс.Венгрия дәстүрлі түрде таза экспорттаушы ел болды. Ауыл шаруашылығында да, тамақ өнеркәсібінде де қосымша құнның артуы нәтижесінде Венгриядан жалпы ауылшаруашылық азық-түлік экспорты осы кезеңде 57%-ға артады.

Жасыл болашақ

 - Өршіл экологиялық мақсаттар мен ЕО заңнамасының талаптарын басшылыққа ала отырып, Венгрия жоспарлау процесінде кешенді тәсілді қолданады. Жасыл болашаққа шарттылықты, агроэкологиялық базалық бағдарламаны, Ауылшаруашылық экологиялық бағдарламасын (AEP), энергия мен ресурстарды тиімді пайдалануға ықпал ететін инвестицияларды, жаңартылатын энергияға инвестицияларды, орман шаруашылығы шараларын және генетиканы сақтау шараларын біріктіретін сәулет арқылы қол жеткізіледі.

Ресурстар. Бірінші компонент бойынша «жасыл шаралар» үлесі кемінде 25 пайызды құрауы тиіс. Стратегиялық жоспарда негізінен топырақ пен суды қорғау, сондай-ақ биоәртүрлілікті қорғау шаралары қарастырылған.Екінші құрамдас бөлікте «жасыл шаралар» үлесі 30 пайыздан кем болмауы керек. Инвестициялар, орман шаруашылығына және генетикаға қатысты шаралар осы талапты орындайды.

 Экологиялық тұрақтылықты ілгерілетуге арналған екінші негізгі шаралардың кейбірі:

 Органикалық өндірісті қолдау. Венгрияда 2020 жылы ауыл шаруашылығындағы органикалық өндіріс үлесі шамамен 6% құрады.2030 жылға қарай бұл үлес 20-25 пайызға, яғни бір миллион гектарға дейін артуы тиіс.

- Өнімсіз агроэкологиялық инвестицияларды қолдау, сулы-батпақты жерлерді құру, агроорман шаруашылығы шаралары.

- NATURA 2000 аумақтары үшін өтемақы төлемдері, ал шабындықтар биологиялық әртүрлілікті сақтауға көмектеседі.

 - Тұтынушылардың жоғары талаптарын қанағаттандыру үшін жалпы талаптардан тыс және өндірушілер қабылдайтын жануарларды қорғау шараларын қолдау.

 - климаттың өзгеруінің салдарын өтеу үшін орман шаруашылығын, орман өсіру жұмыстарын қолдау.

       Тұрақты өндіріс технологиялары бұрынғыдан да пайдалы өнімдер жасауға мүмкіндік береді.Олар өнімнің сапалық сипаттамаларын ғана емес, экологиялық және әлеуметтік аспектілерін де ескеретін тұтынушылардың сұранысын қанағаттандырады.

Тағам өнеркәсібі

Тамақ өнеркәсібіне инвестиция салу Венгрияның 2023-2027 жылдарға арналған стратегиялық жоспарының басым бағыттарының бірі болып табылады.Ауыл шаруашылығы шикізатының жоғары сапасы мен көп мөлшеріне сүйене отырып, тамақ өнеркәсібін дамыту қосылған құн өнімдерін өндіруді ұлғайтуға, ауыл шаруашылығы өнімдерінің экспортын ұлғайтуға, халықты жұмыспен қамтуды және кірісті арттыруға, өмір сүру сапасын жақсартуға көмектеседі.Венгрияның Ауыл шаруашылығы министрлігі тиісті мүдделі тараптармен бірлесіп, 2015 жылдың мамырында үкімет бекіткен тамақ өнеркәсібі ұлттық стратегиясын әзірледі.Тамақ өнеркәсібін қайта құру және тұрақтандыру туралы келесі маңызды құжат CodexAlimentarius,Hungary --  Венгрияның азық-түлік кітабы болды.Құжат тамақ өнеркәсібінің әртүрлі салаларына қойылатын талаптарды, ұсыныстарды және бақылау әдістерін, сондай-ақ тамақ өнімдерінің сапасы, таңбалауы және қауіпсіздігі туралы ережелерді қамтиды.Азық-түлік кітабының негізгі тараулары Ауыл шаруашылығы министрінің жарлықтары түрінде басылып шықты.

Жаппай өнімге қатысты Стратегиялық жоспардың мақсаты – жеткізушілер, өңдеушілер мен сауда орындары арасындағы келісім-шарттық қатынастарды жақсартуға көмектесетін, оның ішінде халықаралық салыстыруда өміршең және бәсекеге қабілетті инвестицияларды қолдау болып табылады.

Тағы бір мақсат – сатуды тұрақтандыру және жеткізу тізбегінен түсетін пайданың жоғары үлесін алу үшін тамақ өнеркәсібіндегі ШОБ субъектілеріне көтерме және бөлшек сауданы дамытуға қолдау көрсету.

Сондай-ақ ауыл шаруашылығы өндірісі, азық-түлік өнімдерін өңдеу және сауда арасындағы тікелей байланыстарды орнату үшін өндірушілер кооперациясына бірлескен инвестициялар қолдау көрсетілетін болады.

Технологиялық әзірлемелер инновациялық, үнемді, экологиялық таза және тұрақты болуы керек.Азық-түлік қауіпсіздігі мен гигиеналық аспектілерді ескеру қажет; өнімнің қадағалануын қамтамасыз ету керек.Логистикалық және қоймалық қорларды кеңейту, жаңғырту және кезең-кезеңімен цифрландыру қажет.

Цифрландыру ауыл шаруашылығына да, тамақ өнеркәсібіне де инвестиция салуда маңызды рөл атқарады.Бұл рентабельділікке, бастапқы шикізатқа қажеттілікті азайтуға және қалдықтарды,әсіресе азық-түліктің шығындарын азайтуға көмектеседі. 

 Сапа саясатының шаралары

 - Бәсекеге қабілетті экологиялық таза және пайдалы тағам  ауыл шаруашылығына және тамақ өнімдерін өңдеуге инвестициялар өндіруге мүмкіндік береді. Сондай-ақ осы нарық сегментінде ЕО-да және бүкіл әлемде күшті бәсекелестік бар. Бұл бәсекеде басты ұстаным өнім және өнім сапасы болуы мүмкін.

- Қолданыстағы сапаны қамтамасыз ету және сапа менеджменті жүйелеріне (HACCP, ISO, BRC, IFS, EMAS, FSC сияқты) қосылуды шешкен өндірушілерге қолдау көрсетіледі.Бұл бұрынғы CAP кезеңдерінде болмаған қолдаудың жаңа түрі болады.Дегенмен, мұндай жүйелерге қосылу өнімді көтерме желілерге немесе ірі өңдеуші компанияларға сатқысы келетін өндірушілер үшін қолайлы.Кез келген жағдайда, мұндай аккредиттеуді алу көп уақытты қажет етеді және қымбатқа түседі, әсіресе өндіруші бірнеше жүйені біріктіруді қалайтын болса.

- Брюссельде орналасқан Еуропалық сапа менеджменті қоры (EFQM) басқаратын, сапа менеджменті бойынша арнайы марапаттардың бірі – Еуропалық бизнес үлгісіндегі жоғары біліктілік.Бұл марапат барлық қызметтің жоғарлығын мойындайтын компанияларға беріледі.Жеті түрлі қызмет саласына талаптар қойылады.Сыйлықты алу үшін компания менеджментін бірнеше жыл бойы жетілдіру қажет.EFQM 2020 үлгісіне сүйене отырып, Венгрияда Үздіктер үшінҰлттық сыйлық тағайындалды.Бес жеңімпаз компанияны марапаттау 2021 жылдың қараша айында өтті. Hodagro Coауылшаруашылық компаниясы  дипломмен марапатталды.

Еуропалық сапа ұйымының Венгрия ұлттық комитеті (HNC for EOQ) компанияға өтінім беруге кеңес беріп маңызды  рөл атқарды.Өздерінің сапа жүйесін құрғысы келетін немесе бар жүйеге қосылып, өз өнімдерін алға жылжытқысы келетін өндірушілерге, өндіруші топтарына, муниципалитеттерге қолдау болады.

Венгрия 100 жылдан астам тарихы бар жоғары сапалы ауылшаруашылық, азық-түлік және қолөнер өнімдерін өндірудегі  дәстүріне сүйене отырып, көбінесе белгілі бір облыстармен немесе аудандармен байланысып, өнеркәсіптік меншік құқықтарын жүзеге асырады.Сондай-ақ,тауар белгілерінен басқа, соңғы онжылдықта географиялық атауларды қорғау маңыздырақ бола бастады.

Венгрия Еуропалық Одаққа 2004 жылы қосылды.Сонау 1998 жылы Францияның көмегімен Ауыл шаруашылығы министрлігі «Дәстүр-дәм-аймақ» (Hagyományok-Ízek-Régiók, HÍR бағдарламасы) деп аталатын географиялық атаулардың ұлттық жүйесін әзірлеуге кірісті.Географиялық, адами, тарихи, өнеркәсіптік, беделді аспектілерді қамтитын кең ауқымды зерттеу жұмыстары басталды, нәтижесінде 2001 жылы кітап пен CD-де жарияланған 300 ауылшаруашылық азық-түлік тауарларының жинағы шығарылды.2010 жылы министрлік HÍR сауда белгісін Венгрияның Зияткерлік меншік басқармасында тіркеу туралы шешім қабылдады.Жеке өндіруші, өндіруші топтар және ұйымдар, муниципалитеттер HÍR тауар белгісіне өтінімді географиялық аймақпен немесе ауданмен байланысты өнімнің ерекше және дәстүрлі сипаттамаларын көрсету арқылы өтініш бере алады.2021 жылдың соңына қарай 95 өтініш берушінің 184 өнімі логотипті пайдалануға рұқсат алды.Қорғалған өнім топтары ұлттық және жергілікті жәрмеңкелерде, көрмелерде, көтерме сауда желілерінде және бұқаралық ақпарат құралдарында кеңінен жарнамаланады.Мақсат - тұтынушылардың хабардар болуын және схема мен логотип туралы түсінігін арттыру.

HÍR бағдарламасы сонымен қатар өндірушілерді ЕО GI сапа схемаларын (PDO, PGI, TSG) қолдануға дайындау құралы ретінде қарастырылады.2021 жылдың соңына қарай Венгрияның 28 ауыл шаруашылығы және азық-түлік өнімдері, 38 шарап және 12 алкогольдік сусын ЕО қорғауына ие болды.Бұл өнімдерді eAmrosia ЕО тізімінен табуға болады. 78 өнімнің 14-і 2021 жылы ЕО қорғауына ие болды және ЕО қорғауына қызығушылық алдағы жылдары да жалғасады деген сенім бар.

Сондай-ақ атап өтуге болатын тағы бір тауар белгісі мен логотипі бар, өйткені ол дәстүрлі өндіріс әдістерін және Венгрияның белгілі бір аймақтарымен байланысты өндіріс сипаттамаларын сақтауға бағытталған.Бұл бастама «Аймақтық фермер» (Тажгазда) деп аталады.Бұл өндіріс әдістері көбінесе органикалық болып табылады, ол сау және қауіпсіз тағамды өндіруге мүмкіндік береді.          

 - Жаңа CAP өнімдер мен компаниялардың сапасын, қоршаған ортаға зиянсыздығы мен тұрақтылығын арттыру бойынша барлық шаралар жүзеге асырылатынына сенімді, егер тек әрбір ұлттық стратегиялық жоспарда ғылыми-зерттеу және білім беру, білім беру деңгейі жоғары болса.Фермерлер мен компания қызметкерлері өмір бойы білім алуға ұмтылуы керек, ал жақсы дайындалған мұғалімдері бар мекемелер оларға жоғары кәсіби дайындықты қамтамасыз етуі тиіс.HNC for EOQ бұл мәселеде үлкен тәжірибесі бар. Ол Венгрияда сапа менеджменті бойынша оқыту және диплом беру үшін аккредиттелгенсапасын қамтамасыз етеді және білімдерін бөлісу үшін бірнеше басқа институттармен және факультеттермен байланыс жасайды.Жыл сайын HNC for EOQ Сегед қаласында 2021 жылы 18-ші рет «Азық-түлік өнеркәсібіндегі сапаны басқару»тақырыбында жоғары деңгейдегі конференция ұйымдастырды.

 Пандемияның салдары

COVID-19 Венгрияға 2020 жылдың наурыз айының ортасында жетті.

Үкімет халқының денсаулығын сақтау үшін жылдам әрекет етті: бұқаралық іс-шараларға тиым салынды.Дүкендер, мейрамханалар, кафелер жабылды, тек азық-түлік дүкендері мен дәріханалар жұмыс істеді,мектептер жабылды, қашықтықтан жұмыс істеді. Бетперде тағу барлық жерде талап етілді.Азық-түлік дүкендерінде тек қарт адамдарға сауда жасай алатын арнайы уақыт белгіленді.

 Бұл шаралар сатып алу әдеттеріндегі жаһандық өзгерістерге әкелді.Сатып алу кезінде адамдар негізгі тағамдар мен сақтау мерзімі ұзағырақ тағамдарға көбірек көңіл бөлді, ал дәмді тағамдарға, әсіресе қымбат өнімдерге сұраныс азайды. Мейрамханалардағы тұтыну дерлік жойылды, ал үйлену тойлары мен достық жиындардың болмауы сусындар мен алкогольді тұтынуды азайтты.

Венгрияда жақсы ұйымдастырылған көтерме және бөлшек сауда қызметінің арқасында ешқандай азық-түлік тауарлары (бірнеше күндік ашытқылардан басқа) тапшылығы болған жоқ.

Қалай болғанда да, адамдардың сатып алу әдетінде айтарлықтай өзгерістер болды, бұл тамақ сапасына әсер етті, сонымен қатар осыған байланысты компаниялардың саясаты да өзгерді.Орташа алғанда, адамдар дүкендерде аз уақыт өткізді; олар үлкен дүкендерден гөрі шағын бөлшек сауда дүкендерін артық көрді, өйткені олар қауіпсіз деп саналды.

Уақыттың шектеулігіне және дүкендердің шағын болуына байланысты адамдар өзіне таныс емес өнімдерді сатып алмады, қайта бұрыннан тұтынып жүрген тағамдарына сұраныс артты.Көпшілігі жергілікті өндірілген өнімдерді пайдалануға тырысты. 

Венгрия үкіметі отандық экономикаға көмектесу үшін,  жергілікті өнімдерді сатып алу науқанын бастады. Азық-түлік өнімдерін, соның ішінде дайын тағамдарды интернет арқылы сатып алу күрт өсті. Нәтижесінде жеткізушілер тұтынушылардың сенімін жоғалтпау үшін сапалы өнімдерімен қамтамасыз етіп тұрды.Интернет арқылы сатып алу кезінде тұтынушылар бір санаттағы өнімдерден (мысалы, сәбіз, түсті қырыққабат, алма, бір үзім нан) таңдау жасай алмады, сондықтан олар жеткізуші ұсынатын сапаға сенуге мәжбүр болды. Пандемия зардабы қонақүйлерде, мейрамханаларда немесе басқа салаларда жұмыс істейтін қызметкерлерге  әсер етті.Жұмысынан айырылған көптеген адамдар, әсіресе жастаразық-түлік өнімдерін үйге жеткізу бойынша жұмыс істеп табыс тапты.Сатушылар мен мейрамхана қызметкерлері азық-түлікті үйге жеткізумен ғана емес, сонымен қатар цифрлық қосымшалар арқылы  онлайн сауда жасап, интернет-дүкендер ашты.

Пандемияға байланысты жағдай адамдар мен жұмыс күшінің қозғалысын шектеді. Еуропаның көптеген елдерінде 2020 және 2021 жылдары маусымдық жұмыс күші, әсіресе жемістер мен көкөністерді жинау үшін тапшылық байқалды.Нәтижесінде өндіріс пен ұсыныс шектелді, бұл азық-түлік бағасының өсуі мен жалпы инфляцияның себептерінің бірі болды.2020 және 2021 жылдың жазында пандемияның әсері азайды, көптеген шектеулер жеңілдетілді немесе алынып тасталды.2020/2021 жылдың қысында тағы да шектеулер енгізуге тура келді. 2021 жылы Венгрияда вакцинация басталды, ал 2021 жылдың күзіне қарай жұқтырғандар саны қайтадан өскенімен,егудің жоғары деңгейіне байланысты (бірінші, екінші, тіпті тамыздан бастап тұрғындарды үшінші вакцинациялау) бұқаралық іс-шараларға шектеулер өткен жылмен салыстырғанда қалыпты болды.Мейрамханалар, қонақ үйлер, спорттық іс-шаралар көпшілікке ашық болды,отандық және көптеген туристік бағыттарға бару вакцинация сертификатыментегін жүргізілді.

Қорытынды

Соңғы кезде бүкіл әлемде корона вирусының көбірек нұсқалары пайда болды, Венгрияда пандемияның жаңа толқындары дендеп енді.Көктемге қарай індет басылады немесе жойылады деген үміт бар.Аграрлық азық-түлікті өндіру мен тұтынудың неғұрлым тұрақты моделін құру, үкіметтер мен өндірушілер тарапынан кешенді сапа саясатын, тұтынушылардың салауатты және қауіпсіз азық-түлікке сұранысын қамтамасыз ету үшін қазіргі жағдайдан сабақ алуымыз керек.Жаңа CAP және ұлттық стратегиялық жоспарлар осы бағытта бірнеше мақсаттарды дайындауды бастады.

Әдебиеттер тізімі

1. 2015/2021 ЕО ережесі (2 желтоқсан) Бірыңғай ауыл шаруашылығы саясаты (САР стратегиялық жоспарлары) шеңберінде мүше мемлекеттер әзірлейтін стратегиялық жоспарларды қолдау ережелерін белгілейді.

2. Az új KAP Társadalmi Egyeztetése, Agrárminisztérium, 15 желтоқсан 2021 жыл (Жаңа CAP бойынша әлеуметтік кеңес, Ауыл шаруашылығы министрлігі, 15 желтоқсан 2021 ж.).

3. Ауыл шаруашылығы және азық-түлік сапасының схемалары туралы 1151/2012 ЕО ережесі.

4. Ауыл шаруашылығы және азық-түлік сапасын қамтамасыз ету схемалары бойынша ЕО 1151/2012 ережесін қалай қолдану керектігі туралы 668/2014 ЕО ережесі

5. Ауыл шаруашылығы сапа саясаты бойынша ЕО хабарламасы, COM (2009)234 қорытынды, 28 мамыр 2009 ж.

6. Ауылшаруашылық өнімдерінің сапасы: ЕО ауылдық аймақтарының табыс факторы, ЕО ауылдық жерлеріне шолу 8. маусым 2011, EC DG AGRI және ауылдық жерлерге арналған Еуропалық желі.

7. ЕО-да қорғалған GI және CBC бағалауы, Еуропалық Комиссия, Брюссель, 20 желтоқсан 2021 ж

8. Комиссия коммюникесі 210/C/341/04 ЕО ауылшаруашылық өнімдері мен азық-түлік өнімдерін ерікті сертификаттау схемаларына арналған жақсы тәжірибе нұсқаулығы, 16 желтоқсан 2010 ж.

9. Келлер Вероника Хусти Питер. Élelmiszervásárlási szokások a coronavírus járvány második hullámában, Gazdálkodás, 2021. 2. szám (Вероника Келлер Питер Хусти. Коронавирус індетінің екінші толқыны кезіндегі азық-түлікті сатып алу әдеттері).

10. Өңдеу: Agrártermékek védelme a szellemi tulajdon eszközeivel, Agrár-és Környezeti Jog, 2018.25. szám (Sagi Edith. Ауыл шаруашылығы өнімдерін зияткерлік меншікпен қорғау).