фото: «Астана Жастары»: UGC
Ресми дерекке сүйенсек, Қазақстанда 15-28 жас аралығындағы 84,7 мың жұмыссыз жас тіркелген. Осы мәселені қазір жастар өз күшімен шешуге кіріскен.
Жұмыссыз жастардың жоғары білімі, дипломы бар, алайда тұрақты жұмысы жоқ. Неліктен?
Бүгінгі таңда көпшілікті алаңдатып жүрген осы мәселе төңірегінде белгілі ғалым, академик Азат Әбдірахманов «Өзекті мәселе» бағдарламасында ой қозғаған еді. Көптеген оқырман өз пікірлерін білдірді. Азат Әбдірахмановтың сұхбатын тыңдаған экономика ғылымдарының кандидаты Ғалымжан Есқараұлы айтылған жайтқа қатысты өзінің көзқарасын білдірген еді.
ЕЛІМІЗДЕ ЖҰМЫС КҮШІ ТАПШЫ
Мемлекеттің негізгі саясатының бірі – халықты жұмыспен қамти отырып, әлеуметтік көмек көрсетудің негізінде әлеуметтік топтардың нақты мұқтаждықтарын айқындау, сондай-ақ азаматтың кәсіпті қайта оқып үйренуін және жаңа мамандықты меңгеруін ынталандыру. Қазіргі кезде өндіріс орнының бәсекеге қабілеттілігін арттыруда жоғары білікті және кәсіби мамандар үшін сұраныс артып келеді. Осыған орай ұлттық білікті кадрларды кәсіби жағынан дайындау мен қайта даярлау өзекті және бүгінгі күннің басты талабы болып отыр.
Мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық саясаты – еңбек ресурстарын тиімді пайдалануда басым бағытты әдіснамасын жасауы керек. Кейбір мемлекеттерге еңбек нарығында нақтыланған тепе-теңдікті ұзақ уақыт бойы қолдап отыру үшін, еңбек ресурсы бойынша тапшылықты оны басқа елдерден келген оралманның негізінде шешіп отырды. Бірақ мұнымен жұмыссыздық мәселесі толық жойылмайды, сондықтан, оның көп немесе аз болуына қарамастан, мемлекетте жұмыс күшінің тапшылығы орын алады.
Еңбек нарығы бойынша көрсеткіштердің серпініне тоқталатын болсақ, 2021 жылмен салыстырғанда жұмыссыздықтың деңгейі (ХЕҰ әдіснамасына сәйкес) 4,8% деңгейіне дейін төмендеді, сондай-ақ 15 және 28 жас аралығында жастардың арасындағы жұмыссыздықтың деңгейі 2021 жылмен салыстырғанда 0,1 есеге өсті және 3,8% құраған.
Халықаралық тәжірибе бойынша, адамның еңбек өндіргіштігі және маманның бір жұмыс орнында жұмыс жасаудың ұзақтылығымен тығыз байланысты екенін дәлелдеді. Арнайы зерттеуге сәйкес жалпы маманның бір орында тиімді жұмыс жасау мерзімі – 4 жыл екен. Психология ережесі бойынша осы кезеңде өндірісті дұрыс түсінудің және басқару жұмыстарын шешу үшін тиісті тәжірибе жинақталады, дегенмен одан әрі қарай ізденісі кемігендіктен білім деңгейі төмендейді. Осыған орай тігінен (қызметтік өсу, карьерлік ауысу) және көлденең бойынша (жаңа міндеттер) маманның жұмысқа деген белсенді тұрақты қарым-қатынасын көрсетеді. Кейбір дамыған елдерде, оның ішінде АҚШ-та 20 жыл 1 компанияда жұмыс жасаған маманмен салыстырғанда 20 жылдың ішінде 4-5 компанияда жұмыс істеген менеджерге сұраныс жоғары.
Елімізде жыл сайын ЖОО бітіруші түлектің есебінен жұмыс күшінің ұсынысы өседі. ЖОО, оның ішінде, кәсіби оқу орынның түлектерін жұмысқа орналастыруды реттейтін тетіктің болмауы кәдімгідей қиындық туғызады.
Қазіргі жастардың кәсіби құндылықтарды аса бағаламауы алаңдатып отыр. Көптеген жастардың арасында кеңінен тарап кеткен еш жерде жазылмаған ұраны – қандай жолмен болса да, табыс табу. Дегенменде жастар – дүниежүзіндегі еңбек нарығындағы ең осал топтың бірі. Бүгінде 20-29 жас аралығындағы қыздар мен жігіттердің шамамен 50 пайызында тұрақты жұмыс орны болмай тұр.
Тіркелген жұмыссыз азаматтарды кәсіби оқыту үш жолмен жүзеге асады: бастапқы білім беру; біліктіліктілігін көтеру; кадрларды қайта даярлықтан өткізу. 29 жасқа дейінгі жастардың басым бөлігінде белгілі бір біліктілік, кәсіби және өмірлік тәжірибесі қалыптасып үлгереді. Олар өзіне не қажет екендігін біледі, отбасы құрған және ұсынылған немесе шақырылған жұмыс үшін дербес талабын қоя алады. Осы уақытта өзін көрсету, табысқа жету, ұйымда бедел мен абыройға ие болу 25-29 жас арасындағы жұмысшы үшін тән қасиет болып саналады. Аталған кезеңде белгілі бір мамандықты игеру үдерісі аяқталады, кәсіби маман немесе білікті басшы болу қалыптасады және көптеген құндылықтарға қол жеткізеді.
Қазақстан еңбек нарығындағы жастардың жағдайын талдау екі маңызды жағдаймен негізделеді: біріншісі, еліміздегі жұмыссыз халықтың құрылымы бойынша 15-24 жас арасындағы азаматтың үлесі – 20-25%, ал енді 25-29 жас арасындағы азаматтың үлесі – 16-20% құрады. Екіншісі, ең негізгі – еліміздің болашағы. Жастар қоғамның саяси, әлеуметтік-экономикалық құрылымын айқындайды, сондықтан, біздің елімізде олар ең қорғансыз топтың бірі болып саналады. Аталған мәселенің өзектілігіне қарамастан, ғылыми-зерттеу жұмыстарында оларға өте көп назар аударылмай келеді. Жас ерекшелігіне қарай талдасақ, 18-24 жастағы жастардың басым бөлігі кәсіби дайындықтан өткен немесе өтетін білім алушылар жас азаматтар. Ал осылар еңбек нарығына жаңадан келген ең қорғансыз топ болып тұр. Өйткені, оның кәсіби тәжірибесі жеткіліксіз және әлеуметтік жағынан аз қорғалған, осыған орай бәсекеге де түсе алмайды.
Қазақстан электрондық еңбек биржасының сайтында жарияланған мәліметтің негізінде, жол, құрылыс, көлік-логистика саласында жұмыс орны өте көп, мамандар тапшы. Сонымен қатар сұранысқа ие мамандықтың үлесі жалпы көрсеткіштер бойынша жол саласының жұмысшысы − 7,3%, күзетші − 5,6%, көлік жүргізушісі − 4,4 % құрап отыр.
Бүгінгі таңда статистикалық мәліметтер бойынша республикада халық табысының 59,2%-ы жалдамалы жұмыстан түскен табыстар құраса, 27,8%-ы әлеуметтік трансферттердің есебінен, яғни, мемлекеттен көмек алатындар, 9,3%-ы жұмыспен өзін-өзі қамтушыдан, нақтырақ айтқанда кәсіпкерлік қызметтен түскен табыстар құрайды, ал 3,7%-ы өзге де табыс түрлерінен қалыптасады.
Қазақстанға Қытайдан, Өзбекстаннан, Түркиядан, Үндістаннан көп жұмысшы келеді, оның ішінде инженердің саны басымырақ. Шетелден келгеннің басым көпшілігі құрылыс саласында жұмыс істейді, сондай-ақ, ауыл шаруашылығы өнімін өндіру саласында, механик пен техник мамандары.
Елімізде жастардың 42,9 пайызының толық немесе аяқталмаған жоғары білімі бар, соның ішінде жоғары және аяқталмаған жоғары білім алған жастардың 35,9 пайызы және орта білімі барлардың 39 пайызы жұмыссыз азаматтар.
Болашақта осыдан бірнеше жыл бұрын өзекті болған мамандықтың 65 пайызы сұранысқа ие болмай қалады. Алдағы кезеңде тау-кен өндірісі, металлургия, мұнайды өндіру мен өңдеу, ауыл шаруашылығы, көлік, логистика, IT, машина құрастыру, металл, туризм, энергетика, құрылыс саласында жұмыс орындары табылады.
Елімізде жұмыссыздық мәселесі толық шешілмеген қазіргі кезеңде, елімізден шетелге мыңдаған адамның кетуі, бұл экономикамызға кері әсер ететіні айқын. Мемлекетіміз білімді де білікті мамандардың елден кетуіне бей-жай қарамастан, халықтың тұрақты тұруына қажетті бағдарламамен қамтамасыз етіп, мықты маманның елден кетуінің орнына елге келуі үшін жағдай жасауы тиіс.
2022 жылы жұмыс іздеп 8 мыңға жуық қазақстандық азамат шетелге кеткен. Әрине қомақты табысқа кенелгісі келетін 18-35 жас арасындағы азамат. Жас мамандар жаппай шетел асса, елде кім қалатыны белгісіз? Жақсы өмір сүруді аңсайтын, сыртқа кететіннің басым көпшілігі білімді жастар. Тіл білген соң, мұндағы айлық оның күн көрісіне жетпейтіні сөзсіз. Қазақстанда жұмыс табылады, бірақ жалақысы өте аз. Ал, Кореяда 1 айда тапқанды Қазақстанда 5-6 айда табасың. Сонымен қатар, тұратын үйі мен жататын жері тегін, жұмысында таңғы, түскі, кешкі ас береді. Әсіресе, техникалық маманның иелері мен дәрігерлер кетуде. Қазақстаннан кеткен әр үшінші эмигрант жоғары білімді болса, ал төртіншісі орта білімді. Білікті маман мен жұмысшының өзі жетіспей тұрғанда, бұл біздің экономикамызға, оның ішінде өндіріс саласының құлдырауына немесе тоқтауына әсер ететіні сөзсіз. Қазіргі жастар 4-5 жыл білім алады, ал жұмыс істейін десе жалақысы өте төмен болғандықтан жұмысқа барғысы келмейді.
Бүгінгі таңда білікті кадрлар жетіспейді. Статистикалық деректер бойынша елімізде 923 мың бос жұмыс орны бар, оның ішінде: есепші бойынша – 97 540, күзетші, инкассатор және осыған байланысты кәсіптер бойынша – 84 076, дүкеннің сатушысы мен көмекшісі – 73 368, әлеуметтік ғылым саласы бойынша орта мектептің мұғаліміне – 50 343, автокөлік жүргізушісі – 49 127, күтім бойынша орта медициналық персонал – 43 801 қызметкер қажет екен.
Қазіргі кезде әлеуметтік және ғылыми-зерттеудің мәліметтері негізінде еңбек нарығында азаматтарды жұмыспен қамту үшін мүмкіндік беретін келесі бағыттарды жүзеге асырады: еңбек нарығына жастарды дайындау; оқу орнының түлегін жұмыспен қамтудың негізгі мәселелері; жастарды әр түрлі қолдау бағдарламасы; жастардың кәсіби дайындығына ықпал жасау. Ғылыми-зерттеудің нәтижесі бойынша жүргізілген көптеген іс-шараларға қарамастан, жастардың арасында жұмысқа орналасуда әлі де қиындықтар кездесуде, нақтырақ айтқанда жас маманның жұмыссыз болуының басты себебінің 18-20% – еңбек ету жағдайы дұрыс қанағаттандырылмағандықтан, ал 15-18% – жастардың жұмыс берушінің алдында өзінің қабілеті мен білімін дұрыс көрсете алмауынан орын алады.
Қорыта келгенде, жас азаматты еңбекпен қамтуға әсер ететін негізгі іс-шаралар: жастар үшін жаңа жұмыс орнын ашатын кәсіпорынды мемлекеттің тарапынан қолдау жасау; тұрақты жұмыс орнын қалыптастыру; жастарға екінші мәрте жұмыспен қамтылуға мүмкіндіктер қарастыру; жастарды жұмыспен қамтитын өндіріс орындары мен мекемелердің инфрақұрылымын құру.
Керімбек Ғалымжан Есқараұлы
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің доценті,
экономика ғылымдарының кандидаты
Жасұлан Омар
Жасұлан Омар
Жасұлан Омар
Жасұлан Омар
Жасұлан Омар
Жасұлан Омар
Жасұлан Омар
Жасұлан Омар
Жасұлан Омар
Абзал Ерман
Абзал Ерман
Абзал Ерман
Абзал Ерман
Абзал Ерман
Жасұлан Омар
Ыкылас Шынбергенов
Алибек Тергеусизов
Бағдат Ынтықбай
Даниял Тұрсымұрат
Жасұлан Омар
Даниял Тұрсымұрат
Dias Sovetkanov
Турапкалиева Гульзабида
Asemai Adilzhanova
Nurbek
Нуржамиля
Лесбек Дәулет
Абдихан Шындәулет
Dias Dastanbekov
Bota Duysenova
Bota Duysenova
Bota Duysenova
Нурасыл Арманович
Айтолқын
Бергенова Тәттігүл
Жанболат Айтбай
Дастан
Арай Манабаева
Жасұлан Омар
Зейнеткер жасқа жеткен тұлғалардың ары қарай жұмыс жасауына тыйым салып, жастарға орын беру қажет. Әрбір сала бойынща жалақы мөлшерін жоғарылату керек.
Жангүл
Жангүл
Әділет Хусаинов
Камшат
Жанболатқызы Гүлбану
Мерей Кайдарова
Жангүл
Nazerke Abdiraman
Дана Молдабекова Мұратбекқызы
Назерке Ендібай
Назерке Ендібай
Назерке Ендібай
Асем Ногайбекова
Balzhan Yerkhanova
Balzhan Yerkhanova
Balzhan Yerkhanova
Balzhan Yerkhanova
Balzhan Yerkhanova
Balzhan Yerkhanova
Balzhan Yerkhanova
Balzhan Yerkhanova
Balzhan Yerkhanova
Balzhan Yerkhanova
Balzhan Yerkhanova
Жаннұр
Диас Бекжан
Adil Demes
Акерке
Нурила Кенжебаева
Арайлым Бегжанқызы
Карина Аитахова
Асқарова Айнагүл
Галымжан Керимбек
Javlanbek Hamraev
Javlanbek Hamraev
Асем Уали
Дана Шаяхмет
Дана Шаяхмет
Iliyas Ussen
Нұрман Нұрлыбаев
Нұрай Дәулетова
Beibarys
Алмаз Алмажаев
Алматхан Алданазар
Tamerlan Kanathan
Nursultan Duisenbaev
Ерқанат Мұңайтпас
Ertore Tynyshtykbai
morgaN x 69
ma1onezymlbb
Жамалов Саят
Мерей Жұбаназар
Нурали
Әсет Бауыржан
Бибісара Хабиболла
Miras Uali
Batyrzhan Kumisbek
Динара
Әли Бақтиярұлы
Мөлдір Ерболқызы
Asem Bisenova
Aruzhan Moldashbay
Имамберді Диас Муродбекұлы
Асем Омирбекова
Аяжан Тореканова
Данияр Куатулы
Оспанов Арман
marzhan Nusupbek
Kamshat Asilova
Хабдолда Камила
Хабдолда Камила
Галымжан Керимбек
Mereyim
Карлыгаш Акимбаева
Madina Munaitpasova
Madina Munaitpasova
Аяжан Тореканова
Aigerim Niyazbek
Aigerim Niyazbek
Javlanbek Hamraev
Жибек Бакбергенкызы
Мадина Акмергенова
Феруза Патчаханова
Жақанша Венера Абайқызы
Жибек Бакбергенкызы
Madina Munaitpasova
Тұрсынай
Ғалымқызы Ботакөз
Қазіргі уақыттағы басты мәселердің бірі жастар арасындағы жұмыссыздық болып табылуда. Жоғарғы оқу орнын бітірген студенттер саны жеткілікті, ал жұмыс орындарының саны күннен күнге азаюда. Жастар жұмыс жасаса да, өз мамандықтарымен емес, цифрлық мамандықтармен жұмыс жасауда. Басқа тағы бір мәселе- ол жастардың шетелое ағылуы. Ақылдың ағылуы тағы қайталануда. Осындай актуалды мәселелерді көтеріп жатқаныңызға рахмет!