Неліктен заңның қазақша нұсқасын түсіну қиын? Маман жауабы

Неліктен заңның қазақша нұсқасын түсіну қиын? Маман жауабы
фото: pexels.com

 БАҚ жазылғандай, тәуелсіздік алғалы Қазақстан тарихында біздің депутаттар небәрі екі заңды  ана тілімізде әзірлеп, Мәжіліс қарауына енгізіпті. Нақтырақ айта кетсек, оның біріншісі – Әкім Ысқақтың «Көші-қон туралы» Заңы. Екіншісі – Фариза Оңғарсынова депутат болғанда ұсынған «Балалардың құқықтарын қорғау туралы» Заң. Ал өзге заңдар алдымен орыс тілінде жазылып, содан кейін ғана қазақ тіліне аударылады.  Елімізде сауатты, білімді аудармашылар тапшы екенін ескерсек, заңның қазақ тіліндегі нұсқасының деңгейі қандай екенін аңғаруға болады. Осындай себептерге байланысты болса керек, қазіргі  заңдарды оқып түсіну кейде заңгерлердің өзіне де қиындық туғызатынын естіп жүрміз. Неліктен қазақ тіліндегі заңдар түсініксіз жазылады? Осы мәселеге қатысты   экономика ғылымдарының кандидаты, қауымдастырылған профессор, Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті «Қаржы және есеп» кафедрасының меңгерушісі Керімбек Ғалымжан Есқараұлын сөзге тартқан едік.

Фото Ғалымжан Керімбектің жеке мұрағатынан

 - Қазіргі Салық кодексін оқып түсіну өте қиын. Неліктен?

 - Дұрыс байқағаныңыздай, қазіргі Салық кодексін оқып түсіну өте қиын. Қазақ тіліне  дұрыс аударылмаған, аударма сапасы да сын көтермейді. Ішіндегі ұғымдар мен терминдерге дейін немқұрайды тәржімаланған. Мәселен, «қосымша құн салығы» емес, «қосылған құн салығы» болуы керек. Орысшасы «налог на добавленную стоимость». Сіз тауарды 200 теңгеге алып, 250 теңгеге сатсаңыз, үстіне қосылған 50 теңгеден салық төлейсіз. Ал «қосымша» деген сөзді пайдалану ұғымның мәнін ашпайды. «Жылдық жиынтық табыс» дегенді де, «жылдық жиынтық кіріс» деп қате берген. Бұл екеуі процесте мүлде екі түрлі, бір-бірімен ұшыраспайтын нәрселер. Мұндай мысалдар өте көп. Аударма мәтінінің түсініксіздігі сонша, кодекс тек орысша қолданылады, қазақшасы қараусыз қалған. Орысшасының өзі тым ұзақ әрі шұбалаңқы. Қолайлы болуы үшін кодексті ықшамдап, қайта реттеу керек. Әсіресе заңдар мен нормалардан мәнсіз түсіндірмелерді алып тастаған дұрыс. Өйткені заң салық төлеуші үшін түсінікті және қолдануға ыңғайлы болуы шарт. Бірақ бұл мәселе көптен бері айтылып келе жатса да, шешімін таппай келеді. жалпы 2001 жылы қабылданған Салық кодексіне 1000-ға жуық түзету енгізілген.

 - Жақында Президент Салық кодексіне өзгерістер енгізу туралы Заңға қол қойды? Бұл құжаттың басты мақсаты не?

 - Мемлекет басшысы мақұлдаған құжаттың мақсаты - кәсіпкерлердің ғылым саласына инвестиция жасау белсенділігін арттыру мен зерттеулердің нәтижелерін өндіріске енгізуді ынталандыру.

Егер заң іс жүзінде жүзеге асаа, онда бизнес ғалымдарымыздың зерттеулерін өндіріске енгізіп, ғылыми орталықтарды, жаңа жұмыс орындарын ашады. Бүгінгі таңжа қолданыстағы заңнамада ғылым саласын қаржыландырған компанияларға жеңілдіктер қарастырылған, бірақ олар тым мардымсыз, оның өзі бүгінгі күні тиімді іске асып жатқан жоқ.

  - Жалпы жаңа салық кодексінен не күтеміз?

 - Жаңа Салық кодексі ағымдағы ахуалдың сын-қатерлеріне дер кезінде әрекет ететін, мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық саясатын жүзеге асырудың негізгі құралы болуы тиіс. Салық кодексі қазыналық саясатты жетілдіретін салықтық әкімшілендірудің түсінікті, нақты және ашық рәсімдерін белгілеп, іскерлік белсенділікті ынталандыруға, инвестициялық тартымдылықты арттыруға, салық базасын кеңейтуге және бюджеттің кіріс бөлігін нығайтуға бағытталуы тиіс.

Салық қызметі органдарын арнайы орган ретінде мәртебесін көтере отырып, арнайы киім үлгісімен қамтамасыз ету қажет. Жұмысқа алынатын қызметкерге талапты күшейту керек, жауапкершілігін арттыру қажет. Мемлекеттің ең сенімді өкілі ретінде ант беру рәсімі ендірілсін. Салық қызметкерінің құқықтары мен міндеттері мемлекет тарапынан қорғалуы тиіс.

 - Бизнеске салықтық жеңілдіктер мен артықшылықтар берілуі керек пе?

 Елімізде оңайлатылған салық салу жүйесі қолданылады, Қазақстанда кәсіпкерлер үшін салыстырмалы түрде қарапайым және түсінікті салық салу жүйесі бар, басқа елдермен салыстырғанда салық мөлшерлемесі салыстырмалы түрде төмен, көптеген салықтық жеңілдік пен ынталандыру берілген. Салық төлеушілердің салықтан жалтаруын азайту үшін арнайы салық режімдерін жеңілдету, салық жүктемесін төмендету мақсатында ұйымдарды әдейі бөлшектеуге жол бермеу мәселесі жаңа Салық кодексінде қарастырылуы тиіс. Бұл кәсіпкерлік белсенділікті ынталандырады. Бизнеске берілетін кейбір салықтық жеңілдіктер мен артықшылықтардың салық жүктемесін әділетсіз бөлуге әкеледі. Салық заңнамасындағы жиі өзгерістердің бизнес үшін белгісіздік тудыруы мүмкін, оған бейімделу мен оны орындау үшін қосымша ресурстарды қажет етеді. Заңсыз схемалар мен салықтық жалтарулардың орын алуына әкеледі. Бұл салық төлеуші үшін айтарлықтай қаржылық ауыртпалыққа әкелуі және Қазақстанға шетелдік инвестицияларды тежеуі мүмкін.

 - Сіз еліміздегі салық жүйесін жақсартуға қатысты бірнеше ұсынысым бар деп едіңіз. Таныстыра кетсеңіз.  

 - Экономист, ұстаз, ғалым ретінде осы саланы көптен бері зерттеп келемін. Жеке пайымдарыма сүйене отырып, заң қабылдаушы органдарға мынадай ұсыныс жасағым келеді.

1. Салық қызметі органдарының Арнайы орган ретінде құзіреттілігі және мәртебесінің болуы тиіс. Салық қызметі органдарының қызметкерлеріне жоғары көлемде жалақының берілуі және қызметкерлерге берілетін әлеуметтік пакеттердің болуы керек. Бұл Салық қызметі органдарының беделін көтереді және сыбайлас жемқорлықтың алдын алады.

2. Салық кодексін қолдануды жеңілдету шаралары. Салық жүйесін қолайлырақ болуы үшін ықшамдау керек, нақтырақ айтқанда заңдар мен нормалардан мәнсіз түсіндірмелерді алып тастау керек. Қазақстан Республикасының Салық кодексі салық төлеушілер үшін түсінуі оңай және қолдануға жеңіл құжат болуы тиіс, бұл салық төлеушілерге салық міндеттемелерін орындауды жеңілдетеді және салық жүйесінің тиімділігін арттырады. Осыған орай Үкімет салықтар мен төлемдердің санын азайтуды, артық салық жеңілдіктерін жоюды және мүмкін болған жағдайда салық мөлшерлемелерін төмендету шараларын қарастыруы тиіс. Сондықтан Салық кодексі салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің есептелу жолдарын және төлеу мерзімдері туралы нақты түсіндірмелер мен мысалдар негізінде қол жетімді және пайдаланушыға ыңғайлы болуы қажет.

3. Кәсіпкерлік субъектілерін салықтық есеп беруден босату қажет, ол үшін салық режіміне тіркелген кезінде, есепшотына келіп түскен қаражаттан автоматты түрде салықтар мен басқа да міндетті төлемдер ұсталып қалуы тиіс. 

4. Елімізде қолма қол төлем жүйесін толық жойып, салық төлеушілерді электронды төлем жүйесіне көшіру керек. Бұл салықтық әкімшілендіруді жетілдірудің негізінде Үкіметте бюджеттің кіріс көзін толықтыруды арттырады және салық төлеуден жалтаруды азайтады.

5. Салықтық әкімшілендіруді цифрландыру шаралары. Заманауи технологияны пайдалану Қазақстанда салықтық әкімшілендірудің тиімділігін одан әрі арттырады. Сондай-ақ салықтық есептілікті, картотекаларды, төлем жүйелерін цифрландырудың нәтижесінде қағазбастылықты азайтуға, уақытты үнемдеуге және мәліметтердің нақты болуына мүмкіндік береді. Салық төлеушілер үшін құжаттарды тапсыру мен салықтарды төлеуді жеңілдетеді және заңнаманың сақталуына ықпал етеді. Салық төлеушілер салықтарды онлайн режимде тапсырса және төлесе, электрондық салық түбіртектері мен хабарламаларды жіберсе, бұл цифрлық салық платформасының қызметін күшейтеді. Салықтық құқық қолдануды күшейту. Салықтық бақылауды күшейту қажет. Салықтық төлемдердің орындалуы және салық төлеуден жалтаруды анықтау үшін, айыппұлдар мен өсімпұлдар, пайыздар және қылмыстық айыптауларды қоса алғанда, салық төлеуден жалтарғаны үшін қатаң жазалар қолдануы тиіс.

6. Салық саясатында ашықтықты қамтамасыз ету. Ашықтық салық төлеушілер мен Үкіметтің арасындағы сенімді нығайту үшін қажет. Ашықтықтың болмауы сыбайлас жемқорлыққа мүмкіндік туғызуы және салық заңнамасының сақталуына нұқсан келтіруі мүмкін. Салық деректері көпшілікке қолжетімді болуы керек. Салықтың статистикасы, оның ішінде салықтық түсімдер мен салық мөлшерлемелері және салық төлеушілердің саны жариялануы тиіс. Сондай-ақ, салық төлеушілер үшін бюджетке түскен салықтық түсімдердің елдің игілігі үшін қалай пайдаланылатыны және қандай мақсаттарға жұмсалғаны жөнінде нақты түсініктемелер берілуі қажет.

7. Салық қызметі органдарына ерекше құзіреттілік бере отырып, мекемелердің арасындағы үйлесімділікті арттыру керек. Үйлестірудің болмауы күш-жігердің қайталануына, салық төлеушілер арасында шатасуға және ресурстарды тиімсіз пайдалануға әкеледі. Салық қызметі органдары салық саясаты мен әкімшіліктің елдің экономикалық және әлеуметтік мақсаттарына сәйкестігін қамтамасыз ету үшін Қаржы министрлігінің  Әділет, Экономика министрлігі және басқа да мемлекеттік органдармен тығыз жұмыс істеуі тиіс.

8. Тікелей және жанама салықтарды оңтайлы түрде ұштастыру қажет. Қазақстанда тікелей және жанама салықтардың оңтайлы үйлесуі әр түрлі экономикалық факторларды мұқият есепке алуды талап ететін күрделі міндет. Жеке тұлғалардың табысынан жеке табыс салығы, заңды тұлғалардың табысынан корпоративтік табыс салығы алынады. Қосылған құн салығы (ҚҚС) және акциздер салығы жанама салықтар түрінде сату нүктесінде тауарлар мен қызметтерден алынады. Салықтың осы екі түрін тиімді үйлестіру үшін уәкілетті органдар экономикалық өсу мен әлеуметтік әл-ауқатқа ықпал ету мақсатында кіріс қажеттілігін теңестіруі тиіс. Байлықты қайта бөлу және табыс теңсіздігін азайту үшін тікелей салықтарды пайдалану, ал жанама салықтар кіріс алу және тұтынуды ынталандыру үшін қолданылады. Сонымен қатар, салықтың осы екі түрін пайдалану арқылы тұрақты экономикалық өсуге және әлеуметтік қамсыздандыруға ықпал етеді, мемлекеттік қызметтер мен бағдарламаларды қаржыландыруға қажетті кірістердің көзі бола алады.

9. Үдемелі табыс салығы мөлшерлемесін енгізу жұмыстары қолға алынуы керек. Қазақстанда жеке тұлғалардың табыстарына және табыс салығына үдемелі салық мөлшерлемесін енгізу бірнеше әлеуетті нәтижелерге ие болады: біріншіден, үдемелі салық жүйесінің негізінде табысы жоғары тұлғалар табысының көп пайызын, ал табысы төмен тұлғалар табысының аз пайызын салық түрінде төлейді. Бұл кірістердің теңдігіне әкеледі, себебі байлығы көп тұлғалар Үкіметтің кірісіне өз ресурстарының мол үлесін қосады; екіншіден, бұл табысы жоғары адамдарды инвестициялауға немесе жаңа бизнес құруға ынталандырады. Бұл экономикалық өсуге және елде жаңа жұмыс орындарының пайда болуына оң әсер етеді; үшіншіден Қазақстанда үдемелі салық жүйесін енгізудің салдары нақты салық мөлшерлемелері мен шекті мәндерді, елдегі экономикалық ахуалды және Үкіметтің жаңа жүйені тиімді енгізу және басқару қабілетін қоса алғанда, көптеген факторларға байланысты болады.

 Кәсіпкердің мақсаты – кәсіпті жүргізу, ақша табу. Ол басқа нәрселерге де, салыққа да бас қатырмауы қажет. Ал қазір кәсіп ашқысы келген де, ашқан да алдымен салықты ойлап бас қатырады. Өйткені салық кодексі кәсіпкерлердің емес, мемлекеттің ыңғайына жасалған. Өз кезегінде, салық саясатындағы аты көп жеңілдіктер де көбіне қолжетімсіз, түсініксіз. Соның әсерінен салық жеңілдіктері жүйесіз қолданылады да, бәсекелестікті бұрмалап қояды. Демек, автоматтандыру жүйесі мен жеңілдіктер жүйесі әлі біраз өзгерістерді қажет етеді.

 - Әңгімеңізге рахмет.