Қымбаттаған   сайын   құмарлық   азаяр   емес

Қазақстанда халықаралық зерттеулер бойынша жыл сайын 23 мыңға жуық адам темекі шегуге байланысты аурулардан көз жұмады. Бүкіл әлемдегі елдердің үкіметтері темекі  құнын арттыру арқылы темекі шегумен күресуге тырысуда.

2019 жылдың жеті айында Қазақстанда 8,1 млрд дана темекі өнімдері, оның ішінде сигар, сигарет және папирос өндірілді. Өткен жылы осы кезеңде темекі өнімдерінің өндіріс көлемі едәуір  – 9,2 млрд данаға артты.

Қазақстанның Статистика комитеті мен Мемлекеттік кірістер комитетінің 2019 жылғы қаңтар – шілдедегі деректері бойынша ҚР-да темекі өнімдерінің импорты экспорттан екі есе артық. Көрсетілген мерзім ішінде елге $117,1 млн-ға темекі және одан жасалған бұйымдар импортталды. Импорт құрылымында дайын өнім, оның ішінде сигареттер, сигаралар мен сигариллалар басым. Осы кезеңде елден экспорты $54,7 млн құрады.  Темекі өнімдері импортының 90% – ға жуығы Ресей Федерациясынан, қалғаны Өзбекстаннан, Украинадан, АҚШ-тан, Бразилиядан және басқа да бірқатар елдерден келеді. Мұндай өнімдер негізінен Қырғызстан, Моңғолия, Вьетнам, Тәжікстан, Ауғанстан және Өзбекстанға экспортталады.

Қазақстандағы темекі өнімдерінің ең ірі екі өндірушісі – "Филип Моррис Қазақстан" және "Джей Ти Ай Қазақстан" трансұлттық компанияларының бөлімшелері Алматы облысының аумағында орналасқан. Олардың 2018 жылы бюджетке қосқан бірлескен үлесі-159,4 млрд теңге. "Филип Моррис Қазақстан" ЖШС өткен жылы 76,2 млрд теңге (2017 жылы 67,3 млрд теңге), "Джей Ти Ай Қазақстан" ЖШС – 83,2 млрд теңге (бір жыл бұрын 68,9 млрд теңге) төледі.

Екі ірі ойыншыдан басқа, елде бірнеше орта темекі өндіретін кәсіпорындар жұмыс істейді. Темекі құнының едәуір бөлігін акциздер алады. Акциздер-мемлекеттік бюджет кірістерінің маңызды көзі. Бұл ел ішінде де, шетелде де өндірілген жаппай тұтыну тауарларына (темекі, шарап және т.б.) жанама салық түрі. Акциздер тауардың бағасына қосылады және сол арқылы тұтынушы нақты төлейді. Яғни, акциз ставкасы неғұрлым жоғары болса, тауар соғұрлым қымбат болады.

Қазақстанда ағымдағы жылы акциздердің мынадай мөлшерлемелері белгіленді: тұтыну ыдысына буып – түйілген және түпкілікті тұтынуға арналған темекінің барлық түрлеріне (түтікті, шегетін, шайнайтын, соратын, иіскейтін және өзгелері) – 1 кг үшін 7345 теңге, сүзгісі бар және онсыз сигареттерге, сондай – ақ папиростарға – 1 мың дана үшін 8700 теңге (1 дана үшін 8,7 теңге), сигариллаларға-1 мың дана үшін 6225 теңге (1 дана үшін 6,225 теңге), темекі сигаралар-1 дана үшін 750 теңге.

Қыздырылатын темекі үшін килограмм үшін 7350 теңге және электрондық сигареттерде пайдаланылатын сұйықтық үшін миллилитр үшін 5 теңге мөлшерінде акциздер енгізілді.

Ең қымбат сигареттері бар ел – Австралия, мұнда 20 данадан тұратын бір қорап сигаретке $20-дан сәл артық (ал, ол бізде 7,6 мың теңгеден астам) тұрады.

2016 жылғы мамырдан бастап Австралия үкіметі 2020 жылға дейін қоса алғанда, жыл сайын темекі өнімдеріне акцизді 12,5% - ға ұлғайтатынын жариялады. Австралияда темекі шегудің құны (2019 жылдың қыркүйегінен бастап 23,4 доллар) осы елдің тұрғындарын темекі тұтынуды азайтуға мәжбүр етті.Еуропа елдерінде де темекі қымбат. 20 сигареттен тұратын қораптың ең жоғары бағасы – Ирландияда, онда олар $13,41 шамамен 5,1 мың теңге. Қазіргі уақытта одан да қымбат.

Ұлыбританияда зерттеу кезеңінде осындай бір қорап темекінің бағасы - $10,34 (3,9 мың теңге). Бумаға акциздер - $7,75 (2,9 мың теңге). Францияда 20 темекіден тұратын қорап $9,17 (шамамен 3,5 мың теңге) тұрады, акциздерге $6,18 (2,3 мың теңге) келеді.

Финляндия тұрғындары бір қорап темекі үшін $7,9 (шамамен 3 мың теңге) беруге мәжбүр. Оның ішінде $5,58 (2,1 мың теңге) акциз.

Нидерландияда темекі қорабын $7,3 (2,8 мың теңге), оның ішінде акциздерді – $4,5 (1,7 мың теңге) сатып алуға болатын. Бельгияда темекі шегушілер $7,19 (2,7 мың теңге) үшін темекі сатып ала алды, оның ішінде $4,45 (шамамен 1,7 мың теңге) – акциздер.

Еуропалық Одақтағы ең арзан сигареттер – Болгарияда, онда 20 сигареттен тұратын қорап орташа есеппен $3,03 (1,2 мың теңге), Литвада – $3,75 (шамамен 1,4 мың теңге), Латвияда – $3,77 (шамамен 1,4 мың теңге), Словакияда – $3,81 (шамамен 1,5 мың теңге), Польшада – $3,84 (шамамен 1,5 мың теңге) және Хорватияда - $3,95 (1,5 мың теңге) тұрады.

Көрші Ресейдегі темекінің құны шамамен 105 рубльді құрайды, бұл бір қорап үшін 1,6 немесе 610 теңгеге тең. Ресей Федерациясында Салық кодексіне сәйкес темекіге арналған акциз 1 мың дана үшін 1890 рубльден + максималды бөлшек сауда бағасы негізінде есептелген есептік құнның 14,5% құрайды, бірақ 1 мың дана үшін 2568 рубльден кем емес.

Нарықтағы үрдістер

Euromonitor зерттеу тобының сарапшылары 2018 жылы Қазақстанда дәстүрлі сигареттердің бөлшек саудасы айтарлықтай төмендегенін атап өтті. Азаматтардың салауатты өмір салтына көшуі, кәдімгі темекіні тұтынудың қысқаруы және электронды түтінсіз темекіге сұраныстың артуы соңғы жылдардағы үрдіске айналды.

Қазақстандағы барлық темекі шегушілердің 1,3% - дан астамы оларды дәстүрлі темекіге балама ретінде қолданады.

ҚР нарығында темекіні қыздыру жүйелері мен арнайы сұйықтығы бар буландырғыштарды табуға болады. Елде танымал вапалар (темекі шегуші жұтатын бу пайда болатын сұйықтықты қайнатқан кезде ингалятордың бір түрі) және British American Tobacco-дан "Филип Моррис" және Glo Iqos қыздыру құрылғылары.

Мұндай өнімдер адам денсаулығын сақтау деп мәлімделгенімен, темекі шегушілердің пікірінше, кез-келген темекінің құрамында никотин бар және сәйкесінше зиянды. Олардың пікірінше, темекі қыздыру жүйесі бар кез-келген өнімді пайдаланған кезде темекі шегуші никотинді әдеттегі темекіден алынған мөлшерде сіңіреді.

Қазір электронды темекіге қатысты жағдай ушығып кетті. АҚШ-та өкпе және тыныс алу аурулары мен өлім-жітімнің өршуі осы электронды  темекі шегуден туындаған. Американың бірнеше штатында никотині бар электронды темекіге арналған дәм қоспалары мен сұйықтықтарды сатуға тыйым салынды.

Израильде, Үндістанда, Индонезияда және Ресей Федерациясында электронды темекі сатуға, ең алдымен хош иісті құрылғыларға тыйым салу мәселесі қарастырылуда. Қазақстанда мұндай тыйым әлі жоспарланбаған.

Euromonitor зерттеушілерінің пікірінше, салауатты өмір салтының, әсіресе жас буын арасында танымал болуының өсуі, акциздердің жоспарлы өсуі және өнім бірлігіне бағаның өсуі темекі бизнесі үшін елеулі проблемалар туғызады.

 Ақпарат көзі : Kursiv.kz.