Су тасқынына климаттың өзгеруі әсер етіп отыр. Қазақстан Парламенті Қоғамдық палатасының сарапшысы, География ғылымдарының кандидаты және эколог Айжан Сқақова "Сапалы Қазақстан" порталының тілшісіне елімізде болып жатқан төтенше жағдайға қатысты осындай пікірін білдірді.

Сарапшы бірегей экологиялық мұрасы мен маңызды су жүйелері бар өңір бола отырып, Қазақстан климаттың өзгеруінен туындаған сын-қатерлерге тікелей тап болатынын айтады.

Соңғы ғасырда Орталық Азия өңірінің барлық елдерінде жылдық орташа температура көтерілді. Температураның өсу қарқыны да артты. Бұрын ол жылына 0,8 — 1,5 градус аралығында болған, қазіргі уақытта өсу қарқыны 1,8 — 2,2 градустан асады. Сондай-ақ, зерттеулерге сәйкес, жауын-шашын мөлшері артады. Эколог бұл үрдіс климаттың өзгеруінің Елеулі динамикасын көрсететінін және кешенді жұмыстардың шұғыл атқарылуын қажет ететіндігін атап өтті.

 Фото pixabay.com.

                        Ауа температурасының ауытқуы қауіп төндіреді

Өйткені температураның мұндай ауытқуы экожүйелерге, ауыл шаруашылығына, су ресурстарына және қоғамдық денсаулыққа ықтимал қауіп төндіреді. Су тасқынының өзі, сарапшының пікірінше, бұл үлкен кешенді мәселе, сондықтан алдын алу шаралары маңызды рөл атқарады, яғни Төтенше жағдайлар министрлігі (ТЖМ) метеорологиялық қызметтердің гидрологиялық болжамына уақтылы жауап беруге дайын болуы тиіс.

Айжан Сқақованың айтуынша, мемлекеттік органдар синоптиктердің бірнеше айлық болжамына жүгінбейді.

 "Бұл бақылаулар мен болжамдардың нәтижелері Қазгидрометтің мұрағатында болмауға тиіс, ал алдын ала Төтенше жағдайлар министрлігіне, Су ресурстары және ирригация министрлігінің, Экология және табиғи ресурстар министрлігінің органдарына, сондай — ақ жергілікті атқарушы органдарға ұсынылуы тиіс", - деді сарапшы Айжан Сқақова.

 Биыл Орал мен Батыс Қазақстан облысы су басқан өңірлердің біріне айналды. Тіпті қала әкімдігін де су басқан. Осыған қарамастан, Орал қаласының басшысы Миржан Сәтқанов облыс әкімі Нариман Төреғалиевті «қатаң сөгіспен» ғана құтылды, ол кейіннен президент Тоқаевтан «қызметіне толық сәйкес еместігі туралы ескерту» алды.

                        Қазақстан тарихындағы ең ірі су тасқыны

Қазақстанның қазіргі тарихындағы ең ірі су тасқыны апаты 2010 жылы Жетісу облысы, Қызылағаш ауылындағы су қоймасы бөгетінде болды. Сол апат салдарынан 45 адам қаза тауып, 1857 үйдің 631-і қирады.

Естеріңізге салсақ, 2011 жылы Талдықорған гарнизонының әскери соты үш шенеунікке үкім шығарды: Есет Жүнісов, Қызылағаш ауылдық округінің бұрынғы әкімі, оның ағасы және "Қызылағаш" су пайдаланушылар кооперативінің директоры Мұхит Жүнісов, сондай-ақ кооператив төрағасы Қуаныш Бекеев. Олар бес жылға бас бостандығынан айырылды, бірақ 2012 жылы экс-әкім рақымшылыққа ілініп, қамаудан босатылды.

 Қазақстандағы гидротехникалық құрылыстардың жағдайы нашар. Су шаруашылығы объектілерінің 60% тозған. Бұл нысандарға шұғыл жөндеу жұмыстарын жүргізу қажет, дейді Айжан Сқақова.

 ҚР ІІМ Су шаруашылығы комитеті төрағасының орынбасары Мақсат Аяшев 2017 жылы 41 авариялық Гидротехникалық құрылыс болғанын, оның 17-сі жөнделгенін айтты. Қалған 24 ГТС уақтылы қаржыландырылса 2025 жылға қарай жөнделмек.

 2024 жылы Қазақстанда су тасқынына қарсы іс-қимылға жеті миллиард теңге бөлінді. ТЖМ деректері бойынша республиканың 10 өңірі су басуға бейім. Бюджеттен қарастырылған қомақты қаржының нақты қалай бөлінгені белгісіз.

 Үкімет пен жергілікті органдардың басты қателігі ретінде олардың алдын алу жұмыстарымен емес апаттың салдарымен күресетінін атап өтуге болады, дейді  Айжан Сқақова.

  Фото pixabay.com.          

                          Көктемгі су тасқынынан диһандар да  зардап шегеді. 

Олар апат салдарынан егін  егу маусымын кешігіп бастауға мәжбүр. Қазақстанның оңтүстік өңірлерінде ауыл шаруашылығы қызметкерлері су тасқынынан кейін, әсіресе таулы жерлерде топырақ эрозиясына тап болады. Көктемде қар ерігеннен кейін беткейлерден топырақтың жоғарғы құнарлы қабаты жуылады. Су тасқыны кезінде топырақты жуу қарқынды жүреді. Агроном ғалымдар егістік рельефінің біркелкі болмауынан туындаған эрозияның егінге әсерін бағалады. Егер Көктемде қар ерігеннен кейін беткейлерден топырақтың жоғарғы құнарлы қабаты жуылады. Су тасқыны кезінде топырақты жуу қарқынды жүреді. Агроном ғалымдар егістік рельефінің біркелкі болмауынан туындаған эрозияның егінге әсерін бағалады. Егер сіз Үстіртте 100% тұрақты өнім алсаңыз, онда солтүстік беткейлерде ол осы көлемнің 80%, ал оңтүстікте — 40-60% құрайды екен.

                            Не істеу керек?

 ҚР Парламенті Қоғамдық палатасының сарапшысы Айжан Сқақова су қорғау аймақтарын белгілеу қағидаларын қайта қарау қажеттігі туралы айтады. Мұндай аумақтар негізінен экологиялық міндеттерге байланысты бөлінеді, ал ТЖ саласындағы жағдайды да ескеру қажет.

 "Қазір су қорғау аймақтары шегінде су объектісіне іргелес ені кемінде 35 метр шектеулі шаруашылық режимі бар су қорғау белдеулері бөлінеді. Су қорғау белдеулерінің ені көктемгі су тасқыны кезінде судың қандай деңгейге жететінін ескеруі керек. Егер өзендердің жанында қандай да бір аумақ су басуға бейім болса, онда осы аумақта елді мекендер мен өндірістерді орналастыруға тыйым салу қажет", — дейді эколог.

 Сондай-ақ, маман жергілікті органдар су қоймаларының су қорғау аймақтарын салуды тоқтатуы керек, ал қолданыстағы заңсыз салынған азаматтық нысандарды бұзу керек деп санайды.

Су тасқыны қаупі бар өңірде тұратын халықты оқыту және олармен жұмыс істеу қажеттілігін алға тартады.  Оларға алдын ала хабарлау және су тасқынының салдарын болдырмау және азайту бойынша нұсқаулықтар мен тренингтер өткізу керек, дейді эколог-сарапшы.

Фото pixabay.com.