ЕЛІМІЗДЕ ЖАНАРМАЙ ӘЛІ ДЕ ҚЫМБАТТАЙ МА?

            Есіңізде ме бір ай бұрын Қазақстанда жанармай бағасы қымбаттады. Көпшілік тұтынатын АИ-92 бензині шамамен 15-20 теңге көлемінде өсті. Алайда еліміздің Энергетика министрлігі ішкі нарықтағы мұнай өнімдерінің бағасын мемлекет реттемейді, баға сұраныс пен ұсыныс негізінде айқындалатынын алға тартуда. Мамандардың айтуынша  бағаның көтерілуін бірқатар факторға, оның ішінде валюта бағамына, инфляцияға байланысты деп түсіндіреді.

           Рас пандемиядан туған дағдарыс бірқатар тауардың, соның ішінде жанармай бағасын көтерудің себебін туғызғандығын мысалға келтіріп отыр. Былтыр экономиканың көп секторы құлдырауға ұшырады: шағын және орта бизнестің біразы тоқтап қалды, ал олардың көпшілігі ғимарат пен үй-жайды жалға алу үшін ақы төлейді, жалақы төлейді. Рас кәсіпорындарға салық жеңілдетілді, алайда салық төлеуден босатылған жоқ қой. Есесіне, 2020-2021 жылдың  шығынын өтеу үшін кәсіпкерлер тауары мен қызметінің бағасын біртіндеп көтере бастады. Әрине ол табиғи жағдай. Бензин құнының өсуі де осы жүйеге байланысты болып отыр.

         Қазақстан  арзан жанармай бойынша  топ-10  елдің қатарында. Нақтырақ айтсақ 8-орында тұр. Бұл дегеніңіз біз Венесуэламен, Иранмен және тағы басқа елдермен бірге алғашқы ондықтың ішіндеміз деген сөз. Сондықтан пысықайлар  Қазақстанға келіп арзан бензинді тонналап  сатып алады, кейін оны өз елдеріне апарып қымбатқа сатады. Осыны болдырмау үшін біздің елде де жанармай бағасын қымбаттату ұйғарылған болуы мүмкін.

         Бізге қарағанда, көршілес мемлекеттерде бензин орташа есеппен 60-100 теңгеге қымбат. Мысалы, Ресей елінде жыл басынан бері АИ-92 маркалы бензиннің бөлшек саудадағы құны 3 пайызға яғни, 270 теңгеге дейін өскені байқалады. Қазақстанда да мұнай бағасы  өсіп келеді, экономистер бензин мен энергия ресурсының бағасы дейтұрғанмен бірқатар өнімдерге қарағанда айтарлықтай өспегенін айтады. Мысалы жұмыртқа, күнбағыс майы, ет және тағы басқа өнімдерге қарағанда қарамай бағасы тым шарықтап өспеген. Сондай-ақ,  былтыр қаңтарда мұнай­­ды қайта өңдеу акцизі литрі­не 5-7 теңге­ге көтерілді. Ал биыл «Қазақстан темір жолы» темір жол тасымалы бағасын 13 па­йызға өсірген. Осындай қысым­дардың өзіне төтеп беріп, кеш қымбаттап жатқан бензин үшін де тәуба айту керек дегенге саяды сарапшылар пікірі. Дұрыс әрине, дейтұрғанмен мұнай бағасы азық-түліктің баға деңгейін анықтайды, себебі мұнай – экономиканың қан айналымы жүйесі, бұл стратегиялық өнім, ал оны ауыстыра алатын ештеңе жоқ.

         Неге  елімізде жанармай бағасын қолдан арзандатуға дәрменсізбіз?  Оған ведемство былай жауап береді: «Егер баға төмен болса, отандық өнім көрші нарықтарға кетіп, өз нарығымызда тапшылық туындайды. Ал егер баға жоғары болса, профицит туындап, қоймаларға бензин толып, бұл мұнай өндеу зауыттарындағы қайта өндеу көлемінің азаюына алып келеді»

        Жанар-жағармай төмен бағалар дәлізі жер қойнауын пайдаланушылардың қайта өңделген шикізатқа төмен баға ұсынуы арқылы субсидияланып келді. Қазір  еліміздің мұнай өндеу зауытына жеткізілетін мұнай бағасы тоннасына 20-45 мың теңге аралығында құбылып тұр. Қайта есептегенде барреліне 6,5-15,2 долларды құрайды. Бұл ретте мұнай бағасы барреліне 60 доллардан асып кетті» делінеді министрлік хабарламасында. Сондай-ақ,  баға белгілеу кезіндегі негізгі факторлар - Қазақстандағы мұнай құны (ішкі бағалар),  салықтар мен акциздер, зертханалық сынақтар мен қоспалар бойынша шығындар, банк қарыздарына қызмет көрсету, цистерналарды беру-жинау, тауарды тасымалдау және басқа да ілеспе шығындар. Бұл ретте мұнайдың құнын айқындау кезінде мұнай өнімінің әрбір түрінің үлес салмағы есепке алынады, ол оның нарықтық құнына және мұнайдың бір тоннасынан өндіру үлесіне негізделеді. Тұтынушылар үшін түпкілікті баға мұнай өнімінің көтерме сауда құны, жанар-жағармай станциясына жеткізілгенге дейінгі барлық көлік шығындары, мұнай базаларында сақтау, бөлшек саудада өткізушінің шығындары, сондай-ақ акциздер мен салықтар негізінде қалыптасады". Және ведомствоның хабарлауын­ша, егер баға қолдан төмен­де­тіл­се, онда мұның игілігін қа­зақ­стан­дықтар ғана емес, шекаралас облыстардағы көрші елдер азаматтары да көріп кетеді. Екіншіден, мұнай өнімдері «көлеңкелі» жолмен экспорттала бастайды. Үшіншіден, мұ­най-газ саласының тұрақты дамуы­на үлкен қауіп төнеді. Сондықтан  министрлік жа­нар-жағармай нарығындағы жағ­дайды тұрақтандыру үшін шұ­ғыл шаралар қабылдап, бензин бағасын реттеудің тиімді тетік­терін әзірлеуі және енгізуі керек деп есептейді.Алайда айта айта Алтайды, Жамал апа қартайдының кебін киіп отырған сыңайлымыз.

          Сарапшылар дүниежүзілік экономикалық жағдайды зерттей келе, мынадай тұжырырға келіп отыр.  Әлемдік экономикалық дағдарыстың жалғасуы және жаһандық нарық­тағы бәсекенің күшеюі халық­аралық экономикалық қаты­нас­тың қалыптасқан жүйесін бұзады.   Ірі халықаралық экономи­калық ұйымдар енді өз функциясын толығымен орындай алмайды және жаһандық ірі корпорациялар жаңа нарықтық қатынасты өз бетінше құра бастайды. Бұл – бір.

          Екіншіден, ғылыми-техни­калық прогрестің ықпалымен әлем өзгеріп жатыр. Қазір Tesla, Amazon, Apple, Google  сияқты технологиялық алыптар экономикаға ықпал етеді, ал 15-20 жыл бұрын болса, мұнай-газ консорциумы көшбасшы болатын. Болашақ қазір жер қойнауынан ресурс өндіретін корпорацияға емес, жасанды интеллект негізінде өндіріс құруға мүмкіндік беретін техника, технология және сол тараптағы өнім шығаратын компанияларға тиесілі.

         Үшінші фактор – коронавирус.  COVID-19 – нарық үшін күрестегі негізгі құралдың бірі. Ол бүкіл әлемдік экономикаға әсер етті, әсер етіп те жатыр және бірқатар елдің одан қатты зардап шеккенін көріп те  отырмыз.

         Сонымен алдағы болжам қандай? Телеграмдағы FINANCE.kz ка­на­лы­ның бас редакторы Анд­рей Чеботарёв әзірге біздің бензин бағасының Ресейдегі баға­мен теңесе қоюы екіталай деп тұжы­рымдайды. Дегенмен жазға дейін литрі 200 теңгеге жетуі әбден мүмкін.

          – Біздің ЕАЭО аясында энер­гетикалық ресурстардың ортақ нарығына бірігіп жатқанымызды ұмытпау керек. Жоспар бойын­ша нарық өз жұмысын 2025 жыл­­дың 1 қаңтарында бастайды. Биржа да сол келісім аясын­да іске қосылып отыр. Ор­тақ нарықты құру жобасы биржа­лық сауданы дамыту және на­рық­тың барлық қатысушысы үшін сауда-саттыққа тең қолжетім­ділікті қамтамасыз ету идея­сы­на негізделген. Бұл олар үшін бә­с­е­келестік ортаны қалып­тас­ты­рады, бағалардың ашықтығын қамтамасыз етеді, – дейді.

           Оның айтуынша, ұзақ уақыт бойы Қазақ­стандағы бензин бағасы қолдан теже­ліп келді. Соның өзінде ішкі нарық­тағы сұранысты толығымен жауып қана қоймай, жанармай экспортын ұлғайтуға да мүмкіндік берді. Тіпті былтыр акциз­дің өсуі де бағаны өсірген жоқ. Ал енді жа­нар-жағармай биржасында ашық сау­да басталып еді, тежеліп тұрған фактор­лардың «тынысы ашылып», баға еркін өсе бастады. Мұны табиғи заңдылық әрі пайда деп қарау керек, дейді сарапшы мамандар. Яғни баға өсуінің ар­қасында сала мо­дер­­низация шы­ғын­дарын жауып, экс­порт­тық по­тен­циалды арттыруға күш салып, отандық мұнай экспортын әрта­рап­тандыруға мүмкіндік алады.

           Баға тұрғысынан бәсеке­лестік ар­қа­сында біз Ресейге кім, қанша тонна бен­зин алып бара жатыр деп шекарада күзе­тіп тұрмай, оны өркениетті және ашық түрде саудалап, соның арқасында өн­ді­рісте жұмыс орнын құрып, жо­ғары жалақымен қамтамасыз ету­ге мүмкіндік алуы­мыз керек, – дейді А.Чеботарёв.

           Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні тауар өзіндік құнынан арзанға сатылмайды. Бұл жайында айтатын болсақ, адамдар Парсы шығанағын, араб елдерін мысалға келтіруге құмар. Мәселен Біріккен араб Әмірлігінде АИ бағасы –225 теңге, Ресейде 250-270 теңге шамасында. Қазақстан мұнайы өз сапасына байланысты жоғарыда айтқанымыздай барреліне 60 доллардан сатылады. Бір баррелде 159-160 литр мұнай бар. Сонда 1 литр шикізат – 170 теңге. Қазір отандық бекеттерде АИ 92 бағасы шамамен осы бағаға жетті. Одан бөлек мұнайды зауытқа жеткізіп, қайта өңдеп, одан тағы 2-3 мың шақырым жол жүріп жанармай бекетіне бекетіне апару, еңбекақы, салық, акциз төлеу керек. Олар үнемі шығынға жұмыс істей алмайтынын айтады. Сарапшылардың айтқанынан ұқ­қаны­мыз, өндірушілер онсыз да жылдан астам уақыт өнім­ді нарықтағы құны­нан төмен баға­ға жеткізді. Бұл қымбатшылықтың басы ғана дегенді ғана меңзеп отыр.

          Бізді бір-ақ нәрсе қынжылтады, қара алтынға қарық болып отырып елде бензин неге қымбаттай береді. Осындайда Шер-ағаның шерлі сөзі есімізге түседі. Алтын сандықтың үстінде «жалаңбұт» отырмыз  деп күрсініп еді...