Қазақстанда сапа ұлттық идеяға айнала ма?

Қазақстанда сапа ұлттық идеяға айнала ма?
фото: standard.kz

Цифрлық технологиялар дәуірінде өнімдер мен қызметтердің тиісті сапасын қамтамасыз етпей өндіріс көлемін ұлғайтуға деген ұмтылыс сәтсіздікке ұшырайды. Экономикалық саладағы бәсекелестік күн сайын жаһандық ауқымда белсенді дамып келеді. Мысал ретінде соңғы жылдары еуропалық және американдық автомобиль алпауыттарымен ғана емес, жапондық және кореялық автомобиль өндірушілермен де бәсекелесетін қытайлық автомобиль өнеркәсібінің керемет дамуын айтуға  болады.

Әлемдік  тәжірибеге  деген көзқарас

Экономикалық дамуда жапондық көшбасшылықтың құпиясы. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Жапония үкіметі қабылдаған экономиканы дамытудың кең ауқымды бағдарламасы әлемнің  дамыған елдерінің ғалымдары алған ең заманауи ғылыми жетістіктерді пайдалануға негізделген. Осыған байланысты бұл елде сапа ұлттық идеяға айналды. Бүкіл ел бойынша әлемге әйгілі шетелдік кеңесшілер басқаратын сапа үйірмелері ашылды. Көрнекті американдық экономист Эдвардс Деминг жапон менеджерлеріне: "сіз өз кәсіпорныңызды біртұтас жүйе ретінде қарастыруыңыз керек. Сіз өзіңіздің жеткізушілеріңіз бен тұтынушыларыңыздың бүкіл тізбегін де жүйе ретінде қарастыруыңыз қажет.  Бүкіл Жапонияны жүйе ретінде оңтайландыруыңыз керек"-деген болатын.

Бұл саясаттың нәтижесі бүкіл әлемді бірегей жапондық тәжірибені мойындауға мәжбүр етті. Соның арқасында табиғи ресурстары жоқ күншығыс елі автомобиль, кеме жасау, электронды аспап жасау және басқа да ғылымды қажет ететін өндіріс салаларында жетекші орынға ие болды. Жапондық компаниялар бизнестің жаңа тұжырымдамаларын кеңінен енгізе бастады. Атап айтқанда, "Кайдзен менеджменті" тәсілдері батыста қабылданған басқару әдістерінен күрт ерекшеленді. Бұл басқару философиясы адамдарға және өндіріс процесін ұйымдастыруға ерекше мән берді. Ал батыста компания басшылығы өнім мен нәтижеге назар аударады. Кайзен компанияны өнімнің өмірлік циклі процестерін үнемі жетілдіруге бағыттайды.

Жапондықтар сапа саласында үлкен жетістіктерге жеткен тағы бір әдістеме-статистикалық әдістерді, атап айтқанда "Алты сигма" теориясын қолдану. Бұл статистикалық тәсіл өнімді әзірлеуден, жеткізушілерді таңдаудан бастап тұтынушыларға тауарларды жеткізуге дейінгі өндірістің барлық кезеңдеріне сапаны енгізуге мүмкіндік берді. Ұлттық сапа идеясын қабылдаудың арқасында ондаған жапондық компаниялар Toyota, Nissan, Honda, Sony, Panasonic, Toshiba, Kamatsu, Yamaha және т. б. салаларында әлемдік көшбасшыларға айналды.

Корея көшбасшылығы

Оңтүстік Корея экономикасының сәтті дамуының мысалы ретінде Корея қалашығындағы шағын бөлшек сауда дүкенінен басталған Samsung компаниясының құрылу және даму тарихын қарастыруға болады. 1938 жылы жас кәсіпкер Ли Бен Чол ұн мен басқа да өнімдермен сауда жасай бастайды. Соғыстан кейінгі кезеңде Ли Бен Чол экономикалық дамудың және Үкіметтің бизнес-қоғамдастықпен ынтымақтастығының Ұлттық жоспарын ұсынды. Ли елдің ең ірі бизнес-лоббиі-Корея өнеркәсібі Федерациясының бірінші төрағасы болды. 1969 жылы Samsung негізін қалаушы жаңа бағытты — электронды бағытты ашты. Ол Sanyo компаниясының жапондық әріптестерімен бірігіп, Samsung-Sanyo Electric — Қазіргі Samsung Electronics-тің тікелей артықшылығын көрсетті. Компания әртүрлі тұрмыстық техниканы шығарды: ақ-қара теледидарлар, тоңазытқыштар, калькуляторлар, кондиционерлер және басқалар. Кәсіпорын негізінен экспортқа жұмыс істеді. Бүгінгі таңда Samsung-әлемдегі ең ірі конгломерат. 2022 жылы Samsung бүкіл әлем бойынша 200 миллионнан астам смартфон сатты. Компанияға 74 елде 270 мың қызметкер жұмыс істейді. 2024 жылдың бірінші тоқсанында Samsung смартфондар нарығының шамамен 25% құрайды.

Samsung Electronics  капиталы 325,10 миллиард

Samsung Electronics әлемдегі ең бай компаниялардың арасында 24-ші орында. Оның 2023 жылғы мамырдағы капиталы 325,10 миллиард долларды құрады. Компания тек электроникамен ғана емес, химия өнеркәсібімен, сақтандыру бизнесімен де айналысады, тіпті ойын-сауық паркіне ие. Ұлттық сапа идеясына негізделген дұрыс стратегияны таңдау Оңтүстік Кореялық Samsung, Kia Motors, Hyundai, LG Electronics, Krafton, Satrec Initiative және т.б. компанияларға әлемдік көшбасшылар арасында ойып тұрып өз орындарын алды.

Қытайдың өркендеу жолы

1978 жылы Қытай Коммунистік партиясының көрнекті қайраткері Дэн Сяопин серіктестерімен бірге сыртқы әлемге ашықтық, социалистік нарықтық экономика құру және "аз әл-ауқат" қоғамын құруға бағытталған реформа саясатын жүзеге асыра бастады. Экономиканың көптеген секторларында Үкіметтің рөлі төмендеді, басшыларға көбірек басқару өкілеттіктері берілді, жеке сектордың рөлі артты. ҚХР үкіметі халықаралық сауда мен тікелей шетелдік инвестицияларға рұқсат берді. Бұл бастамалар қытай халқының көпшілігінің өмір сүру деңгейін арттырып, кейінірек  кешенді  реформаларды  қолдауға  мүмкіндік берді.

90-жылдардың басында ҚХР билігі Қытайға шетелдік технологияларды беру үшін отандық нарықтың бір бөлігін трансұлттық корпорацияларға беруді көздейтін "нарыққа айырбастау технологиясы" саясатын жариялады. Батыс корпорациялары Қытайдағы жұмыс күшінің өте төмен құнын пайдалануға асықты және өз өндірістерін, содан кейін ғылыми-зерттеу орталықтарын аспан асты еліне жаппай көшірді. Бұрын қытайлық өндіріс тек арзан киім тігумен және контрафактімен байланысты болған күндер артта қалды. Қазір Қытай – ең танымал электронды гаджеттер конвейерлерінен шығатын "әлемдік зауыт" тауарларының ең ірі экспорттаушысы және өндірушісі. Бүгінде  елімізде жоғары және жаңа технологиялардың 53 аймағы, шетелде білім алған мамандар үшін 70-тен астам ғылыми-техникалық аймақ жұмыс істейді. Білікті ұлттық кадрларды даярлауға, заманауи өндірістерді құруға, жоғары сапа мен бәсекеге қабілеттілікке бағытталған мемлекеттік саясаттың арқасында Қытай экономикасы көптеген бағыттарда жетекші орынға шықты. Соңғы жылдары қытайлық компаниялар  "Қытайда жасалған" принципіне сенімді көшті.  Сауатты экономикалық саясаттың нәтижесінде қытайлық Alibaba, Haier, Midea, Gree, Chery, Changan, Geely, Haval және басқа да жүздеген брендтер бүкіл әлемге танымал болды. Қытайлық компаниялардың жетістігі өндірісте сапаны басқарудың әлемдік тәжірибесін пайдаланудан тұрады. Қытай өндірушілері сапа менеджменті, бенчмаркинг, ISO халықаралық стандарттары, "Алты сигма" әдістемесі және т. б. саласындағы барлық жетістіктерді  белсенді  түрде  енгізуде.

Қазақстан экономикасының бәсекеге қабілеттілігін қалай көтеруге болады?

Біздің елімізде экономикалық байланысты жаһандандырудың екі жолы бар: біріншісі - өзінің табиғи ресурстарын пайдалана отырып цифрлық және инновациялық технологияларды қолдану негізінде өндірісті дамыта отырып, әлемнің экономикалық дамыған елдері арасында лайықты орын алу. Екінші - осы уақытқа дейін алпауыт державалардың шикізат қосымшасы болып қала береді. Осыған байланысты сапа бүкіл мемлекеттік экономикалық саясат үшін ғана емес, сонымен қатар өнеркәсіп пен қызмет көрсетудің әрбір саласы, әрбір кәсіпорын, оның құрылымдық бөлімшесі, әрбір басшы мен маман үшін ұлттық идеяға айналуы тиіс. Ол үшін әрбір мемлекеттік қызметші, менеджер және қызметкер еңбегінің жоғары сапасына қол жеткізуі тиіс. Жаңа ұйымдық мәдениетті құру және дамытуы қажет.

Қазақстанның  тәуелсіз ел болып дамуы мемлекеттік  бағдарламаларда, отандық тауарлардың сапасы мен бәсекеге қабілеттілігін арттыруында болып тұр. Өкінішке орай, біздің елде көптеген бағдарлама мен жоспарлардың барлығы өміршең емес болып шықты. Көптеген басшылардың салалық және аймақтық деңгейдегі қабілетсіздігін жабу үшін пайдаланылды. Осы себепті өнеркәсіптік өндіріс пен сыртқы экономикалық сауда қатынастарының өсуін көрсететін статистикалық есептердің көрсеткіштері негізінен шикізат экспорты мен жоғары технологиялық тауарлардың импортына қатысты.

Біреудің тәжірибесін соқыр түрде көшіруге болмайды…

Кейбіреулер жапон, корей немесе қытай тәжірибесін толығымен көшіру керек екенін түсінуі мүмкін. Бұл қазіргі жағдайда Қазақстанның экономикалық даму тұжырымдамасын дұрыс түсінбеу. Ол үшін менеджменттің инновациялық әдістерін қолданудың табысты халықаралық тәжірибесі бар: бенчмаркинг, теңдестірілген көрсеткіштер жүйесі, 9000 сериялы ИСО халықаралық стандарттарының талаптарына сәйкес сапа менеджменті (бұдан әрі - СМЖ), EFQM бизнес - жетілдіру моделі. Егер әр ұйымның басшылығы мен қызметкерлері сапа менеджментінің негізгі тұжырымдамаларын игерсе, бұл мәселеде жетістікке жетуге болады. СМЖ-ны ұйымға енгізу өндірістің өзіндік ерекшеліктерін, әр кәсіпорынның ұйымдастырушылық мәдениетін ескере отырып, өнімнің (қызметтің) әр түрінің өмірлік циклінің тізбегін басқарудың технологиялық және жүйелік тәсілдерін құруға  және  қолдануға  негізделуі  керек.                                      

СМЖ енгізу ресми жолға түсті

2000 жылдардың басында Қазақстан Үкіметі мемлекеттік басқару ұйымдарында, өнеркәсіптік кәсіпорындарда, білім беру және медициналық мекемелерде ISO 9001, 14001, 45001, 50001 және т.б. халықаралық стандарттардың талаптарына сәйкес СМЖ әзірлеу мен  енгізуге бастамашы болды. Бизнестің нақты қажеттілігін ескермей, кадрларды сапа менеджменті ерекшелігіне оқытпай, кәсіпорындарды басқарудың жаңа жүйелік тәсілінің нақты артықшылықтарын түсінбестен елімізде  кәсіпорындар мен ұйымдарда СМЖ енгізу ресми жолға түсті. Көбінесе СМЖ енгізу кезеңдері де, оны сертификаттау  ресми түрдегі көрсеткіш боп қалды. Қазақстандағы ұйым басшылары мен персоналды өндірілетін өнімнің өмірлік циклінің кезеңдерін басқарудың процестік тәсілін енгізуге ынталандыру жүйесі құрылған жоқ. Неліктен барлық жерде тұтынушылардың кері байланысын талдауға, олардың қанағаттану деңгейін бағалауға ресми көзқарас қалыптаспады.

Алайда, егер осыған байланысты мемлекеттік сатып алу рәсімін өткізу кезінде сыбайлас жемқорлық фактілерінің нақты зияны көрсетілмесе, СМЖ енгізу саласындағы теріс тәжірибенің себептерін талдау толық болмас еді. Отандық бизнесті қолдауға, мемлекеттік сатып алудың ашықтығын қамтамасыз етуге, шағын және орта кәсіпкерліктің перспективалық бағыттарын субсидиялауға бағытталған мемлекеттік саясат қазақстандық кәсіпкерлердің бизнесті жүргізудің жаңа әдістерін игеруіне, отандық тауарлардың ішкі ғана емес, сонымен қатар халықаралық нарықтарда бәсекеге қабілеттілігін арттыруға қуатты ынталандыру  болар еді.

Экономика саласында көшбасшылар қажет

Қазақстанда экономика саласында көшбасшылар қажет. Жаһандық бәсекелестік жағдайында қазақстандық кәсіпорындарға заманауи ойлауды, бизнесті басқарудың жаңа тұжырымдамаларын меңгерген басшылар қажет. Өндіріс үшін заманауи инфроқұрылымды құрумен қатар (заманауи өндірістік ғимараттар салу, импорттық жабдықтармен жарақтандыру, жаңа технологияларды енгізу, автоматтандыру) білікті мамандарды даярлау мәселелері бірінші орынға шығады. Бұл ұйымдардың басшылары тек өндірістік мәселелермен ғана емес, сонымен қатар заманауи интеграцияланған басқару жүйелерін құру мәселелерімен де тікелей айналысуы керек. Басқарудың директивалық әдістері бар дәстүрлі функционалды вертикальдардың орнына өзара байланысты бизнес-процестерді қолдану негізінде басқару жүйесі құрылған кезде процестік тәсіл келеді.

Жоғарыда айтылғандарға сүйене отырып, оның негізгі тармақтары келесідей деп  қорытынды жасауға болады:

- Қазақстандық өнім сапасы мен бәсекеге қабілеттілігін арттыруға бағытталған ұзақ мерзімді мемлекеттік бағдарламаны қабылдау.

- Сыбайлас жемқорлыққа жол бермей, мемлекеттік сатып алу жүйесінде ашықтықты қамтамасыз ету.

- Елдің бүкіл экономикасын басқару саласында да, жекелеген компанияларда да консерватизм мен ескі стереотиптерді еңсеру.

-Басшылардың компанияларды басқарудың заманауи тұжырымдамаларын игеруі: сапа менеджменті жүйесі (СМЖ), теңдестірілген көрсеткіштер жүйесі, үнемді өндіріс, алты сигма, бенчмаркинг және т. б.

- Ел экономикасының инновациялар үшін ашықтығын сөзбен емес, іс жүзінде қамтамасыз ету.

Әрбір басшы өткен тәжірибесінен алған сабақтарды жақсырақ оқып, қазіргі жағдайды түсініп, жақын болашақта ілгерілеу үшін қадамдарды белгілеуі керек.

Еуропалық сапа ұйымының ұлттық серіктесі бола отырып, Қазақстандық сапа және инновациялық менеджмент ұйымы (бұдан әрі - "КОКИМ" ҚБ) (eoq.org), Еуропалық сапа менеджменті қоры (efqm.org), Азия сапа желісі (anforq.org), халықаралық ынтымақтастықта 25 жылдық тәжірибесі бар және отандық компаниялар мен ұйымдарға үздік әлемдік тәжірибені енгізуге жәрдемдесуді ұсынады.

 Мен ұлттық сапа идеясын қабылдау, отандық өнімнің беделі мен бәсекеге қабілеттілігін көтеру туралы ұсыныстарыммен бөлісетін, мемлекет экономикасы, ғылым, білім, денсаулық сақтау, мәдениет және қоғамдық-саяси өмірін дамытуға лайықты үлес қосқысы келетін барлық басшыларды ынтымақтастыққа шақырамын.

"Сапалы Қазақстан/Сапалы Қазақстан" интернет-порталы (http://www.standard.kz ) барлық ұйым мамандарын және қоғамдық ұйымдарды, сондай-ақ БАҚ өкілдерін бірлесе жұмыс жасауға шақырады.

 Азат Әбдірахманов, профессор "Сапалы Қазақстан" порталының бас редакторы, Халықаралық сапа академиясының академигі (IAQ, USA), менеджмент жүйелері жөніндегі халықаралық аудиторы (AFNOR, France), Еуропалық сапа менеджменті қорының (EFQM) ассессоры, Біріккен Араб Әмірліктері Үкіметі жанындағы халықаралық қазылар алқасының мүшесі (БАӘ),Азия сапа желісінің (ANQ) басқармасының құрметті директоры.