фото: pexels.com
АЭС-тің экономикалық әсері
Ядролық энергетика – бұл электрмен жабдықтауға кепілдік беретін, ластаушы шығарындыларды тоқтататын, сыртқы энергияға тәуелділікті азайтатын және тұрақты электр энергиясын өндіретін энергия көзі. Атом энергетикасы әлемдегі электр энергиясының шамамен 15% құрайды. Дүниежүзіндегі ең алғашқы АЭС 1954ж. Обнинск қаласында (КСРО) салынды. Оның қуаты 5Мвт болды. Кейіннен Колдерохоллда (Англия) қуаты 60 Мвт, Шиппингпортта (Америка) АЭС жұмысын бастады. Америкада тұтынуға қажетті барлық электр энергиясының 23%, Францияда 75%, Жапонияда 48% АЭС береді. АҚШ-та 100-ден астам реакторы бар ең ірі атом энергетикасы бар, одан кейін Францияда 50-ден астам электр энергиясы бар. Әлемдегі электр қуатын өндіретін 15 жетекші елдің екеуінен басқасы, Италия мен Австралияның барлығы атом энергиясын өз электр энергиясының бір бөлігін өндіру үшін пайдаланады. Ядролық реакторларды өндіру қуатының басым бөлігі Солтүстік Америкада, Еуропада және Азияда орналасқан. Атом энергетикасының алғашқы кезеңінде Солтүстік Америка (АҚШ, Канада) үстемдік жасаса, кейіннен Еуропа елі жетекшілік етті. Қоршаған ортаға әсерін бағалау (ҚОӘБ) 2035ж. қарай Азия ең үлкен ядролық қуатқа ие болады деп болжам жасайды, әрине бұл негізінен Қытайдағы амбициялық құрылыс бағдарламасына байланысты жасалынды.
Бүгінде әлемнің 30-дан аса елінде 400-ден аса ядролық энергетикалық реакторлар жұмыс істейді, олардың жалпы қуаттылығы шамамен 390 ГВт, әлемдегі электр энергиясының 10,5% өндіреді. Атап айтқанда: АҚШ – 93, Қытай – 57, Франция – 56, Ресей – 37, Оңтүстік Корея – 25, Канада – 19, Үндістан – 19 (уақытша тоқтатылған – 4), Украйна– 15, Жапония – 12 (уақытша тоқтатылған – 21), Англия – 9, Испания – 7, Пакистан – 6, Швеция – 6, Бельгия – 5, Венгрия – 5, Финляндия – 5, Чехия – 5, Швейцария – 4, Аргентина – 3, БАӘ – 3, Беларусь – 2, Бразилия – 2, Мексика – 2, Румыния – 2, Армения –1, Иран – 1, Нидерланды – 1, Словения – 1. БҰҰ-ның МАГАТЭ (Атом энергиясы жөніндегі халықаралық агенттігі) мәліметі бойынша 17 елде 58 қондырғының құрылысы жүргізілуде: Қытай – 22, Үндістан – 8, Түркия – 4, Оңтүстік Корея – 3, Ресей – 3, Египет – 3, Англия – 2, Жапония – 2, Украйна – 2, Банладеш – 2, АҚШ – 1, БАӘ – 1, Словакия – 1, Иран – 1, Фрнация – 1, Бразилия – 1, Аргентина – 1. Энергетика мен қоршаған ортаның алдында тұрған қиындықтарды түсіне отырып, бұл елдер атом энергиясын өз елдерінің бүгіні мен болашағының маңызды көзі деп санайтындықтан, жаңа зауыттар салуда. Қытай – әлемдегі ең көп реакторларды салған ел. Оның 55 қондырғысы жұмыс істеп тұр. Екінші орында құрылысы қарқын алған сегіз реакторы бар Үндістан, төрт реакторы бар Ресей мен Түркия, үшеуі бар Оңтүстік Корея тұр. 2022ж. Египет өзінің алғашқы АЭС-ның құрылысын бастады. Тағы да 100 АЭС салу жоспарланған.
Кейбір елдерде жедел нейтронмен жұмыс істейтін тиімді реакторлар іске қосылған. Оның ең алғашқысы Қазақстанда салынған. Ол Ақтау қаласын тұщы сумен, электр энергиясымен қамтамасыз етеді. ХХ ғасырдың соңында дүниежүзіндегі АЭС-тердің жалпы қуаты 500000 Мвт жетті. Ядро энергиясынан электр тогын тікелей (турбинасыз, электр генераторсыз) алу жолдары да зерттелуде. Әсіресе, термо ядролық энергияны игеру ісіне халықаралық қауымдастықтар ат салысуда. Ондай АЭС-тер адам баласының тұтынуына қажет энергия мәселесін түпкілікті шешетін болады. Қазақстанда АЭС-тің орналасу аймағы ретінде Абай облысындағы Курчатов қаласы және Алматы облысындағы Үлкен ауылы таңдалған.
2035ж. қарай ел экономикасы мен халықтың қосымша электро энергетикалық сұранысы 18 ГВт-тан астам жаңа буынды қажет етеді, яғни ол уақытқа дейін қолданыстағы электро станциялардың генерациясы тек 135 млрд.КВтсағат құрайтын болса, қазіргі таңда тұтыну мөлшері 152,4 млрд.КВт сағатты құрап отыр. Бұл – ағымдағы энергия көздері болжамдалған мөлшерден бөлек, тіпті қазіргі жүктемелерді толықтай қамтамасыз ете алмайды. Ядролық генерацияны дамытудың және көміртегі бейтараптығының жаһандық күн тәртібінде сақтаудың қажеттіліктері: елдегі электр энергиясын өндірудегі таза электр энергиясының үлесін арттыру; ел экономикасындағы көміртегі ізін азайту; Қазақстанның CO2 шығарындыларын азайту жөніндегі міндеттемелерін орындау; елдің энергетикалық жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз ету, соның ішінде, жаңартылатын энергия өндірудің өсуін қолдау болып табылады.
Қазақстанның экологиялық жағдайына тоқталатын болсақ, парниктік газдардың ішінен көмірқыш қылгазы CO2 – 81,6%-ы қазбалы отынды жағу кезінде бөлінсе, PI экстракция процестерінде метан СН4 – 12,4% шығарылып, азот оксиді N20 – 5,6%-ды құрауда.
Қазақстандағы АЭС еліміздің энергетикалық саясатының маңызды бағыты.
Болашақта Қазақстанда атом энергетикасын дамытудың бірнеше елеулі артықшылықтары бар екені атап өтуге болады: АЭС елді энергиямен қамтамасыз ету көздерін әртараптандыруға, көмір мен газға тәуелділікті азайтуға ықпал етеді; атмосфераға парниктік газдар шығарындыларын азайтатын экологиялық таза энергия көзі болып табылады; атом энергиясы энергиямен қамтамасыз етудің тұрақтылығын қамтамасыз етеді, өйткені АЭС үздіксіз жұмыс істейді және ауа райы жағдайына тәуелді емес; заманауи технологияларды енгізу АЭС-тың жоғары тиімділігі мен қауіпсіздігін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді; атом энергетикасы еліміздің технологиялық дамуына және жаңа жұмыс орындарының ашылуына ықпал етеді; АЭС-тың жұмыс істеуі олар орналасқан аймақтардың экономикалық өсуіне ықпал етеді; заманауи АЭС энергия тиімділігін арттыра отырып, смарт-желілік жүйелерге біріктірілуі мүмкін; атом энергетикасы импорттық энергия ресурстарына тәуелділікті азайтып, елдің энергетикалық тәуелсіздігін нығайтады; АЭС Қазақстанның энергетикалық инфрақұрылымын дамытудың ұзақ мерзімді перспективасын қамтамасыз етеді; АЭС сутегі және басқа да жоғары технологиялық өнімдерді өндіру үшін пайдалануға болады; АЭС енгізу ядролық физика мен технология саласындағы зерттеулер мен инновацияларға ықпал етеді.
2024 жылы 2 қыркүйек күні болған Президент жолдауында «Күн өткен сайын экономикамызға мол энергия қажет болып жатыр. Мұндай сұранысты атом энергетикасы қамтамасыз ете алады»,- деп мәлімдеді Тоқаев. Президенттің АЭС салынуы туралы мәселесін көтеруі – мемлекетіміздің маңызды шешімі болмақ. «Еліміздің ұзақ мерзімді ұлттық мүдделері мен ерекшеліктерін ескере отырып, біз болашақ туралы ойлануымыз керек. Сондықтан мен АЭС құрылысы мәселесін дестратегиялық сипаттағы жоспарларды қоғам талқысынан кең көлемді талқылап, ой елегінен өткізіп барып шешім қабылдау қажеттігін үнемі айтып келе жатырмын»,- деп қоса айтты. «Бүгінде энергетиканың Қазақстан экономикасындағы рөлі зор. Энергетикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету – басты міндеттің бірі. Қазақстанда энергияны тұтыну қарқыны жылдан жылға артып келеді. Бірақ іске қосылып жатқан жаңа қуат көздері оған сай емес. Сұраныстан артық өндірілген электр қуаты таяу арада сарқылуы мүмкін. Шын мәнінде, еліміздің дамуы энергетика саласының тұрақтылығына тікелей байланысты»,- деді Қасым-ЖомартТоқаев.
Мемлекет басшысының айтуынша, әлемде өнеркәсіп пен экономиканы көміртегінен ада қылудың орнықты үрдісі байқалады. ЕО-қа мүше елдерде парниктік газдардың қалдығын 2030ж. қарай 55 пайызға азайту жоспарлануда. ЕО-та көміртегі салығы («carbontax») енгізіледі. Бұл қазақстандық өнімнің экспортын едәуір қиындатуы мүмкін. Жаңа жағдайларға байланысты тауарларға қойылатын техникалық регламенттер, стандарттар мен талаптар өзгереді. Президенттің тапсырмасы бойынша Қазақстанды 2050ж. дейін көміртегін аз пайдаланып, дамыту тұжырымдамасы әзірленуде. Сондай-ақ Үкімет Электр энергетикасын дамыту жөніндегі ұлттық жобаны пысықтауда, еліміздің 2035ж. дейінгі энергиялық теңгерімі дайындалуда.
Қазақстан жаңартылатын және баламалы қуат көздерін дамытуға нақты бағыт алды.
Еліміз жалпы энергия теңгерімі құрылымындағы жаңартылатын қуат көздерінің сапалы өсімін 3%-ға жеткізе алды. Бұған дейін біз бұл көрсеткішті 2030ж. қарай 10%-ға дейін жеткізуді мақсат еттік. Жаңа жағдайларды және қазіргі оң қарқынды ескере отырып, электр қуатын беретін станциялардағы жаңартылатын қуат көздерінің үлесін 2030ж. қарай 15%-ға дейін жеткізуді міндеттеймін, – деді Мемлекет басшысы.
АЭС құрылысының егеменді еліміздің дамуына мультипликативді әсерінің мәнін ашып көрсетейік. Әлеуметтік әсерін қарастыратын болсақ: ғылыми-техникалық, жоғары білікті кадрлар әлеуетінің өсуі; құрылыста 8000 адамға дейін жұмыс орнының және эксплуатация кезеңінде 2000 адамға дейін жоғары сапалы персоналдың қалыптасуы; АЭС салу кезіндегі 1 жұмыс орны іргелес салаларда 10-нан астам жұмыс орнын ашады. Техникалық әсерін қамтысақ: жергілікті өнеркәсіпті дамыту, жанармай базасын кешенді пайдалану; 60 жылдан астам уақытқа тұтынушыларды энергиямен қамтамасыздандыру. Экономикалық әсеріне тоқталсақ: жергілікті кәсіпкерлікті қолдау (құрылыс-монтаждау жұмысы кезінде шамамен 2,5-3,5 млрд.$ табыс түседі); бүкіл өмірлік цикл кезіндегі салық түсімдері – 2,5-3,0 млрд. доллардан асады; елдің инвестициялық тартымдылығы артады. Экологиялық әсерін баяндасақ: парниктік газдар шығындыларын жылына 10 млн. тоннаға дейін азайту.
Айта кету керек, Қазақстанда өз атом станциясы болған. Еліміздегі жалғыз АЭС Ақтауда 1973-1999жж аралығында болған. Бүгінде Қазақстанда атом энергиясын қолданылмайды. Елімізде АЭС салу мәселесі жиі көтеріліп келеді. Мәселен, 2015ж. ҚР Президенті Н. Назарбаев пен Жапония премьер-министрі Синдзо Абэнің кездесуінде елімізде АЭС-ті жапон технологиясы бойынша салу туралы келісім болған. АЭС жайлы түсінік болуы үшін, бірінші кезекте мұның біз күнделікті қолданатын электр энергиясын алудың бір жолы ғана екенін ұғынуымыз қажет. Бүгінге дейін елімізде электр қуаты ЖЭС және СЭС-нан алып келеді. Біз қолданып жүрген электр қуатының 90 пайызға жуығы ЖЭС-нан алынған. Елімізде электр энергиясының 70 пайызы көмірден, 14 пайызы СЭС-нан, 10 пайызы газдан және 5 пайызы мұнайдан алынады.
Электр энергиясының жеткіліксіздігі қазірдің өзінде байқалады.
Сондықтан Қазақстан электр энергиясын көрші елдерден импорттайды. Енді біз бүгін тоқталып отырған электр өндірудің балама жолы – АЭС – атом ядросының энергиясын электр энергиясына айналдыратын қондырғы. Атом электрін алудың үш кезеңі бар. Біріншісі ураннан ядролық энергия алу, одан жылу энергиясына өту кезеңі, ал одан кейін механикалық энергияға өту жолы. Бу турбинаны қозғап, электр генераторын жұмысқа келтіреді. Алдағы 50 жылда адамзат тарихта осы күнге дейін қолданған энергиядан да көп қуат көзін талап етеді. Бұл барлық технологияның электр қуатымен жұмыс істеуге көшуіне байланысты болуда. Қазірдің өзінде елімізде электр автокөлігіне сұраныс артқан.
АЭС-те қызмет жасайтын ресейлік ғалым Р.Алыев АЭС-тағы жағдайды авиациялық жағдаймен салыстырады, әуе кемесіндегі орын алған апат жайлы барлығы естиді, дегенмен күнде қаншама рейс ұшырылады. Сонда да ұшақ ең қауіпсіз көлік түрі болып саналады. АЭС-тен бас тартқан елдерде осы мәселеге қатысты қорқыныш әлі де бар. Мысалы, Чернобыльде болған жағдайдан кейін Италия АЭС құрылысына тыйым салған. Ал Фукусима апатынан кейін Жапония елдегі көптеген станцияның жұмысын тоқтатты. Германия да атомнан бас тартты. Ал, бірақ Ресей, Қытай, Франция, АҚШ елі әлі күнге дейін АЭС-ның құрылысын жалғастырып, оларды пайдалануға беруде. Ал Ұлыбританияда жаңа 20 энергетикалық блок салу жоспарланған, жаппай электр мобильге көшу мәселесін қолға алынуда.
Жоғарыда аталған мәселелерді қорытындылай келе, келесідей ұсыныстар жасалады: АЭС салу және оны жүзеге асыру бойынша инфрақұрылымды нақтылау; АЭС салу құрылысын тәжірибесі бар елдің компаниясына табыстау; АЭС бойынша құзыреттілігі жоғары жауапты оператор ретінде арнайы органды қалыптастыру және оны Президентке ғана тікелей есеп беретін мәртебесін беру; АЭС-на қажетті мамандарды даярлау, біліктілігін көтеру және ғалымдардың ғылыми-зерттеу жұмыстарын жандандыру.
Керімбек Ғалымжан Есқараұлы – экономика ғылымдарының кандидаты, қауымдастырылған профессор, Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті «Қаржы және есеп» кафедрасының доценті.
Aiym Hasenova
Aiym Hasenova
Aiym Hasenova
Aiym Hasenova
Бегалиева Мерей
Uralova Ulbolsyn
Uralova Ulbolsyn
Bulut Arailym
Bulut Arailym
Moldagulova Diana
Moldagulova Diana
Ainura Кenzhibekova
Ainura Кenzhibekova
Ainura Кenzhibekova
Yerko
Yerko
Yerko
Yerko
Yerko
Yerko
Ертай Қуаныш
Ертай Қуаныш
Ертай Қуаныш
Ертай Қуаныш
Ертай Қуаныш
Zarina Beisembayeva
Zarina Beisembayeva
Zarina Beisembayeva
Zarina Beisembayeva
Zarina Beisembayeva
Zarina Beisembayeva
Zarina Beisembayeva
Zarina Beisembayeva
Zarina Beisembayeva
Арыстан Ти
Аманғали Ислам
Амина Ордалы
Амина Ордалы
Амина Ордалы
Diana Zhaksilik
Daryn Maqsot
Daryn Maqsot
Атом электр станцияларын салуға жұмсалған жоғары шығындарға қарамастан, оларды ұзақ мерзімді пайдалану экономикалық тұрғыдан тиімді болуы мүмкін. Атом электр станциялары ондаған жылдар бойы жұмыс істей алады, энергияны салыстырмалы түрде төмен бағамен өндіреді, әсіресе қазба энергия көздеріне бағаның өсуін ескере отырып. Атом электр станцияларын салуға жұмсалған жоғары шығындарға қарамастан, оларды ұзақ мерзімді пайдалану экономикалық тұрғыдан тиімді болуы мүмкін.
Ақжан Төлеген
Ақжан Төлеген
Ақжан Төлеген
Ақжан Төлеген
Ақжан Төлеген
Нұрлан Дилдан
Нұрлан Дилдан
Барысхан Сапар
Барысхан Сапар
Барысхан Сапар
Нұрлан Дилдан
Ержігіт Орынбай
Ержігіт Орынбай
Ержігіт Орынбай
Ержігіт Орынбай
Ержігіт Орынбай
Ержігіт Орынбай
Жанузах Серикбол
Жанузах Серикбол
Жанузах Серикбол
Абылайхпн
Абылайхпн
Шәбдезім Аяжан
Yerko
Yerko
Yerko
Moldagulova Diana
Moldagulova Diana
Аманғали Ислам
Айман Елесбаева
Айман Елесбаева
Айман Елесбаева
Айман Елесбаева
Ендібай Аружан
Ендібай Аружан
Ендібай Аружан
Айман Елесбаева
Ainura Кenzhibekova
Сазамбаева Анелия
Айман Елесбаева
Айман Елесбаева
Айман Елесбаева
Айман Елесбаева
Сазамбаева Анелия
Меруерт Жиенбай
Еркінқызы Ақнұр
Меруерт Жиенбай
Сазамбаева Анелия
Меруерт Жиенбай
Сазамбаева Анелия
Moldagulova Diana
Сазамбаева Анелия
БАЙМУКАЕВА БАЯН
БАЙМУКАЕВА БАЯН
Аяулым Ырысдәулет
Аяулым Ырысдәулет
БАЙМУКАЕВА БАЯН
Аяулым Ырысдәулет
БАЙМУКАЕВА БАЯН
БАЙМУКАЕВА БАЯН
Аяулым Ырысдәулет
Mukhtarkhan Saulekhan
Moldagulova Diana
Данияр Ешанкул
Данияр Ешанкул
Данияр Ешанкул
Кажымурат Кажыгалиулы
Кажымурат Кажыгалиулы
Арыстан Ти
Nazerke Asanova
Nazerke Asanova
Nazerke Asanova
Nazerke Asanova
Nazerke Asanova
Assel Yermekbay
Assel Yermekbay
Assel Yermekbay
Assel Yermekbay
Assel Yermekbay
Жанузах Серикбол
Максат Куаныш
Кажымурат Кажыгалиулы