Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы әлемде кез-келген уақытта өршуі мүмкін жаңа пандемияның пайда болу мүмкіндігі туралы ескертіп отыр. Кезекті қауіпті ауру қандай болуы мүмкін және оған әлем елдерінде қалай дайындалып жатыр? Мұны Kazinform агенттігінің тілшісі сараптап көрді.

Жаңа пандемия ковидке қарағанда 20 есе көп адам өмірін қиюға қабілетті

Ғалымдардың болжамына сәйкес, болашақта адамзат COVID-19-бен салыстырғанда 20 есе көп адам өмірін қиюға қабілетті жаңа пандемияға тап болады. ДДСҰ бас директоры Тедрос Гебрейесус Женевада үкіметаралық келіссөздер органының отырысында сөйлеген сөзінде өз болжамдарын H5N1 құс тұмауының өршуімен байланыстыра отырып, әлемде жаңа пандемияның пайда болу қаупін жасырмады.

Биылғы шілдеде ДДСҰ патогендерге басымдық берудің жаһандық процесінің нәтижелері көрсетілген «патогендерге басымдық беру: эпидемиялар мен пандемияларды зерттеуге дайындықты қамтамасыз етудің ғылыми негізі» құжатын жариялады. Аталған іске 50-ден астам елден 200-ден астам ғалым қатысып, 28 вирустық отбасына және 1652 патогенді қамтитын бактериялардың бір негізгі тобына қатысты дәлелдерді бағалады. Зерттеу негізінде ұйым тағы бір пандемияны тудыруы мүмкін ибактериялық вирустардың тізімін жаңартты. Қолданыстағы емдеуге жұқпалы және иммунитет критерийлері бойынша таңдалған 30 патогеннен басқа, А типті тұмау, денге және маймыл шешек (mpox) вирустары кірді.

Тұмау вирусы жақын арада жаңа пандемия тудыруы мүмкін

The Guardian басылымы ғалымдар жаңа пандемия жақын арада тұмау вирусын тудыруы мүмкін деп болжағанын жазды. Халықаралық сауалнамаға сәйкес, ғылыми респонденттердің 57% - ы тұмау вирусының штаммы өлімге әкелетін инфекцияның келесі жаһандық өршуіне себеп болады деп санайды.

Кельн университетінің зерттеуші ғалымы Джон Салмантон-Гарсияның айтуынша, «тұмау әлемде үлкен пандемиялық қауіп төндіреді» деген пікір оның үнемі дамып, мутацияға ұшырайтынын көрсететін көпжылдық зерттеулерге негізделген.

«Тұмау әр қыста пайда болады. Оны шағын пандемия деп атауға болады. Олар азды-көпті бақыланады, өйткені оларды тудыратын әртүрлі штамдар жеткілікті вирулентті емес», - деп атап өтті Салмантон-Гарсия.

Зерттеуге қатысушылардың 21%-ы тұмаудан кейінгі пандемияның келесі ықтимал себебі ғылымға әлі белгісіз «Х ауруы» деп аталатын вирус болатынын алға тартып отыр. Олардың болжауынша, тағы бір пандемия COVID-19 пандемиясына әкелген SARS-CoV-2 вирусындағыдай әлі анықталмаған микроорганизмнен туындайды. Яғни, жоқ жерден пайда болмақ.

Кейбір ғалымдар әлі күнге дейін SARS-CoV-2 қауіп болып қала береді деп санайды. Зерттеу барысында сауалнамаға қатысқан ғалымдардың 15%-ы оны жақын арада пандемияның ең ықтимал себебі деп атады. Ласса, Нипах, Эбола және Зика вирустары сияқты өлімге әкелетін микроорганизмдерді респонденттердің тек 1-2%-ы ғана жаһандық қауіп ретінде бағалаған.

Фото: Гүлмира Әбдірахманова

2020 жылы басталған аурудан ондаған миллион үй құстары қырылды. Жақында вирустың сүтқоректілердің бірнеше түріне, соның ішінде АҚШ-тағы малға таралуы оның адамдарға таралу қаупін арттырды. 

БҰҰ Денсаулық сақтау агенттігінің бас ғалымы Джереми Фаррардың  айтуынша, қазіргі уақытта H5N1-ге қарсы вакциналар мен терапевтік препараттарды әзірлеу жұмыстары жүргізілуде.

ДДСҰ мәліметтері бойынша, 2003 жылдан 2024 жылға дейін әлемнің 23 елінде H5N1 вирусының 889 жағдайы тіркеліп, одан 463 адам қайтыс болған. Өлім деңгейі 52% құрады. 2024 жылдың наурызында АҚШ-тың Техас штатында адамның H5N1 құс тұмауы вирусын малдан жұқтырған алғашқы зертханалық расталған жағдайы тіркелді. Бұл ретте құс тұмауының адамнан адамға берілуінің бірде-бір оқиғасы тіркелген жоқ.

Фото: Гүлмира Әбдрахманова

А тұмауының вирустары әдетте жануарлар арасында таралады, бірақ адамдарға да жұғуы мүмкін. Адамдарда инфекция негізінен ауру жануарлармен немесе ластанған ортамен тікелей байланыста болады. Бастапқы тасымалдаушыға байланысты А тұмауы вирустарын құс тұмауы, шошқа тұмауы немесе жануарлар тұмауы вирустарының басқа түрлері ретінде жіктеуге болады. Адамдардағы құс тұмауы вирусының инфекциясы жоғарғы тыныс жолдарының жеңіл ауруларын да, өлімге әкелуі мүмкін ауыр ауруларды да тудыруы мүмкін.

Қазіргі ғылыми дәлелдерге сәйкес, жаһандық ауқымдағы пандемияны жануарлардың көптеген түрлерінде кездесетін А типті вирустар ғана тудыруы мүмкін. Адамдарға жұғуға және адамнан адамға тұрақты түрде берілуге қабілетті А тұмауы вирусының штаммының пайда болуы тұмау пандемиясын тудыруы мүмкін. А тұмауы вирусының көптеген кіші түрлерінің негізгі табиғи тасымалдаушысы жабайы суда жүзетін құстар болып табылады.

Ковид ауруына шалдығу көрсеткіші әлем бойынша өсіп жатыр

Қазақстан денсаулық сақтау министрлігінің мәліметінше, елдегі коронавирус жағдайы тұрақты. 2024 жылдың басынан бері КВИ-нің 1 290 жағдайы тіркелді. Өлім тіркелген жоқ. КВИ жағдайларының көпшілігі жеңіл түрде екен. Секвенирлеудің соңғы деректері бойынша, Қазақстанда әлемнің өзге елдеріндегідей Омикрон штаммының әртүрлі нұсқалары толығымен айналымда болады.

Фото: Гүлмира Әбдірахманова

Елімізде эпидемиялық маусым кезеңінде коронавирустық инфекция бойынша санитарлық-профилактикалық, санитарлық-эпидемияға қарсы іс-шаралар өткізіледі. Медициналық ұйымдарда кіре берісте сүзгілер жұмыс істейді, медициналық қызметкерлер үшін маска режимі енгізіледі. Медициналық мекемелерге келушілерге маскалар мен антисептиктерді қолдану ұсынылады.

ДДСҰ мәліметтері бойынша, бүкіл әлемде COVID-19 жиілігі артып келеді. Инфекцияның жаңа толқындары Америкада, Еуропада және Тынық мұхитының батысында тіркелді.

Соңғы айларда жыл мезгіліне қарамастан, көптеген елде ковидтердің өсуі байқалған. Соның ішінде Париж Олимпиадасында кем дегенде 40 спортшы жұқтырған.

Вирус дамып, таралуын жалғастыра отырып, анағұрлым ауыр штаммның пайда болу қаупі артып келеді. Ол ықтимал болуы мүмкін. Бақылау жүйелерімен анықталмайды және медициналық араласуға жауап бермейді де. ДДСҰ елдердің үкіметтерін әр 12 ай сайын жоғары қауіпті топтарды иммундауды қамтамасыз ете отырып, вакцинация науқанын күшейтуге шақырады. Соңғы 12-18 айда вакциналардың қолжетімділігі айтарлықтай нашарлады, өйткені оларды өндірушілер саны азайған. ДДСҰ 2021 және 2022 жылдармен салыстырғанда сұраныстың төмендеуіне қарамастан, COVID-19 вакциналарына деген қажеттілік әлі де бар екенін атап өтті.

Маймыл шешегі әлемнің 116 елінде тіркелді

14 тамызда ДДСҰ соңғы екі жылда екінші рет Конго Демократиялық Республикасында аурудың өршуінен кейін және аурудың көрші елдерге таралуына байланысты маймыл шешегін жаһандық төтенше жағдай деп жариялады. Африка елдерінде аурудан қайтыс болғандар саны жыл сайын тұрақты түрде өсіп келеді. Бір аптаның ішінде 2000-нан астам жаңа инфекция тіркелді. Вирус көрші елдерге тарала бастады, бұл халықаралық алаңдаушылық туғызды, сондықтан «Халықаралық маңызы бар денсаулық сақтау саласындағы төтенше жағдай» (PHEIC) деп танылғанын атап өткен жөн.

Фото: Гүлмира Әбдірахманова

ДДСҰ басшысы Тедрос Гебрейесус ауруды тоқтату және адамдардың өмірін сақтау үшін халықаралық деңгейде үйлестірілген әрекет ету шаралары қажет екенін атап өтті.

Шешек қоздырғышы жұқтырған адаммен тығыз байланыста болады. Әдетте ауру жеңіл, бірақ кейбір жағдайларда іріңді зақымданулар жұқтырған адамның денесіне тарала бастайды, нәтижесінде өлімге әкеледі.

Жыл басынан бері Африканың 13 елінде маймыл шешегін жұқтырды деген күдікпен 17 мыңға жуық факт анықталып, 517 өлім тіркелген. Бұл – 2023 жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 2,5 есе көп.

Африкадан тыс жаңа, жұқпалы mpox штаммының алғашқы жағдайы Швецияда тіркелді. Науқас Африкаға барғаннан кейін ауруды жұқтырған. Швеция билігі пациенттің қажетті ем қабылдағанын және бақылауда екенін растады. ДДСҰ жаһандық ұтқырлық пен халықаралық сапарларды ескере отырып, вирустың Африкадан тыс жерлерде одан әрі таралу қаупі жоғары екенін атап көрсетеді.

Африка аймағынан тыс екінші және Азиядағы бірінші жағдай Пәкістанда анықталды. Ауру жақында Пәкістанға Таяу Шығыстан оралған Хайбер-Пахтунхва провинциясындағы Мардан қаласының тұрғынына диагноз қойылды.

ДДСҰ мәліметтері бойынша, 2022 жылдың қаңтарынан 2024 жылдың маусымына дейін 116 елде маймыл шешегінің 99 мыңнан астам расталған жағдайы тіркелді, 208 адам қайтыс болды.

Маймыл шешек ауруының расталған жағдайынан кейін Пәкістан Денсаулық сақтау министрлігі, шекарадан өту пункттері мен әуежайлардағы шенеуніктерге шетелден оралған кез келген жолаушыда ауру белгілері анықталған жағдайда қатаң қадағалауды және тестілеуді қамтамасыз етуді тапсырды.

Фото: Гүлмира Әбдірахманова

Қытай билігі елге маймыл шешегін әкелудің алдын алу үшін өткізу пункттерінде санитарлық-эпидемиологиялық бақылау шараларын күшейтуде. Белгілері бар немесе науқастармен байланыста болған маймыл шешегінің өршуі орын алған елдерден Қытайға келген адамдар бұл туралы кеденге кірген кезде хабарлауы керек. Кедендік қызмет ластанған көлік құралдары мен жүктерді медициналық тексеруден, тестілеуден және өңдеуден өткізеді. 15 тамызда күшіне енген шаралар алты айға созылады.

Түркияның денсаулық сақтау министрлігінің мәліметі бойынша, mpox ауруының бірде-бір жағдайы анықталған жоқ. Ведомство елде қандай да бір шектеулер немесе қосымша шаралар қажет емес екенін атап өтті.

Бүгінде Қазақстанда маймыл шешегіне күдікті аурудың бірде-бір жағдайы тіркелген жоқ. ҚР Денсаулық сақтау министрлігі маймыл шешегінің өршуіне байланысты шетелге шығатын қазақстандықтарға бірқатар ұсыныс берді. Елде инфекцияның әкелінуін болдырмау үшін мемлекеттік шекарадағы санитарлық бақылауды және эндемиялық аймақтардан келетін жолаушыларға күшейтілген мониторингті қоса алғанда, күшейтілген алдын алу шаралары қабылданды.

Қазіргі уақытта Қырғызстанда маймыл шешегін жұқтыру жағдайлары анықталған жоқ. Жергілікті ДСМ аурулардың алдын алу және мемсанэпидқадағалау департаментінің мәліметі бойынша, елде маймыл шешегін диагностикалау қажет болған жағдайда тест-жүйелер бар. Алдын алу мақсатында шетелге шығу кезінде ведомство жеке профилактика шараларын сақтауды ұсынады.

Өзбекстанда маймыл шешек ауруы да тіркелген жоқ. Санэпидкомитет басқармасының бастығы Рустамжон Икрамовтың айтуынша, елде маймыл шешегінің әкелінуі мен таралуын болдырмау бойынша шаралар қабылдануда. Сонымен қатар, вирусолог мамандар қайта даярлаудан өтті, ПТР-тесттер орындарға таратылады. Басқа халықаралық ұйымдар инфекцияны болдырмау және оның одан әрі таралуын болдырмау үшін белсенді жұмыс істейді. ДДСҰ эпидемиологтар мен антропологтарды қоса алғанда, қосымша сарапшыларды жіберу жәнекуетке жауап беруді жеделдету үшін бастапқы қаржыландыруды қамтамасыз ету арқылы зардап шеккен елдерге қолдауды күшейтеді.

Жаңа пандемияға қалай дайындалу керек

Сарапшылардың пікірінше, жаңа пандемия қаупі болған кезде оны болдырмау керек. Н.Ф. Гамалеи атындағы эпидемиология және микробиология ұлттық зерттеу орталығының директоры, РҒА академигі Александр Гинцбург алдын аду шаралары арқылы ғана оң нәтиже шығаруға болатынын айтады.

«Негізгі профилактикалық шара – пандемиялық сипаттағы қоздырғышқа қарсы вакцина алу. Ғалымдар өткен пандемияның негізгі тұжырымдарын ескеріп, пандемияны тудыратын қоздырғышты нақты атау мүмкін емес екенін түсінді. Бірақ негізгі белгілерді болжауға болады. Оның өзін молекулалық маркерлер деңгейінде болжауға болар. Бұл біз білетін жұқпалы аурулардың ықтимал қоздырғыштарын шектеуге мүмкіндік береді. Біз қазірдің өзінде сыналған технология бойынша вакцина препараттарының прототиптерін жасай аламыз», - деді ғалым.

Фото: Гүлмира Әбдірахманова

Сарапшылар елдерге вирустар мен вакциналардың халықаралық кітапханасын құруды және зерттеу нәтижелерін үнемі бір-бірімен бөлісуді ұсынады. Бұл бастама дәрі-дәрмектердің дамуын едәуір жеделдетуге және гипотетикалық қоздырғыштың таралуын болдырмауға көмектеседі. Егер мұндай дерекқорға жасанды интеллект қол жеткізсе, ықтимал қауіпті анықтау және алдын алу оңайырақ болады.

Көптеген сарапшы пандемияның алдын алу үшін ғылыми зерттеулер мен медицинаны дамытуға көбірек уақыт бөлу керек деп санайды. Төтенше жағдайда бұл жаңа дәрі-дәрмекті жасау және әзірлеу уақытын қысқартуға немесе тіпті қауіпті қоздырғышты алдын ала анықтауға және мәселе туындағанға дейін шешімін табуға көмектеседі. Сонымен қатар, халықтың төтенше жағдайда қалай дұрыс әрекет ету керектігін түсінуі және шектеулер мен әртүрлі сақтық шараларын сақтаудың маңыздылығы туралы хабардар болуы қажет. Бұл қоғамдық қарсылықты болдырмауға және аурумен күресу үшін Үкіметтің іс-шараларынан бас тартуға көмектеспек.