Инновация экономиканың басты драйвері екені анық. Дегенмен соңғы жылдары отандық инновация саласына көбірек көңіл бөлініп, қолға алған іс-шаралар көп болғанымен, өткен жылы Қазақстан Жаһандық инновация индексінде 132 елдің ішінен 83-орынға ие болды. Бұл алдыңғы жылмен салыстырғанда, әлдеқайда төмен көрсеткіш. Өйткені 2021 жылы 79-орында болған еді. Жалпы жыл өткен сайын дамып, алға жылжудың орнына, елдегі инновация саласы кері кетіп бара жатқанға ұқсайды. Осыған байланысты «QazInnovations» АҚ инновацияларды дамыту жөніндегі ұлттық агенттігі Инновациялық экожүйені дамыту орталығының директоры Мадияр Абиловпен сұхбаттасуды жөн санадық. Ол әңгіме барысында Қазақстанның инновациялық әлеуеті, академиялық орта және жеке сектормен байланыс, саладағы мәселелер, сонымен бірге отандық инновацияның болашағы жайлы айтып берді.

- Мадияр Мауленұлы, инновацияны дамыту ел экономикасын, отандық ғылым саласын дамытудың бірден-бір жолы екені белгілі. Осы бағытта Қазақстан қандай іс-шараларды қолға алды? Оны нығайтуға қалай ықпал етіп отыр?

- Қазіргі таңда Қазақстанда түрлі мемлекеттік органдар, даму институттары, ұлттық компаниялар мен холдингтер ұсынатын шағын және орта бизнесті, ірі кәсіпорындарды, инноваторларды, ісін жаңа бастаған кәсіпкерлерді қолдаудың бірқатар құралы бар. Сонымен қоса инноваторларға ғылыми және технологиялық инновацияларды дамытуды ынталандыруға, сондай-ақ қазақстандық кәсіпорындардың әлемдік нарықтағы бәсекеге қабілеттілігін арттыруға бағытталған түрлі бағдарламалар мен бастамалар арқылы қолдау көрсетіледі.

Қазақстанның инновацияны дамытуға қалай ықпал ететініне тоқталсам, оған бірнеше мысал келтіруге болады. Соның бірі – инновациялық орталықтар құру. Елімізде бірнеше инновациялық орталық, соның ішінде Astana Hub және TechGarden-ді атап өтуге болады. Олар кәсіпкерлер мен стартаптарға өз идеяларын дамытуға және коммерцияландыруға көмек көрсетеді. Егін егу кезіндегі жобаларды қаржыландыруды ынталандыру үшін Дүниежүзілік банкпен бірлесіп іске асатын «Өнімді инновацияларды ынталандыру» жобасы шеңберінде Tumar Venture Fund қаржыландырудың венчурлік қоры құрылды.

Инвестициялау мәдениетін дамыту үшін Astana Hub халықаралық технологиялық паркі базасында инвесторлар үшін «Инвесторлар мектебі» білім беру курстары құрылды. Бұл – бизнес иелері, инвесторлар және «періште» инвесторлары үшін венчурлық капиталды инвестициялаудың қарқынды курсы. Курс бағдарламасы инвестициялардың бүкіл кезеңін, яғни жеткізушілерді іздеуден бастап инвестиция табуға дейінгі кезеңді қамтиды.

Сондай-ақ бизнесті тіркеуді жеңілдету шаралары да қолға алынды. Мәселен, елімізде бизнесті тіркеу рәсімі едәуір жеңілдетілді, бұл кәсіпкерлік қызметті дамытуға ықпал етеді және жаңа инновациялық жобалардың пайда болуын ынталандырады. Бұдан бөлек стартаптарды қолдау, яғни үкімет әртүрлі гранттар мен қорлар арқылы стартаптарға қаржылық қолдау көрсетіп жүр.

- Еліміз инновацияны дамытуда қандай мәселелермен бетпе-бет келіп отыр? Оларды шешу үшін не істеп жатыр?

- Дегенмен қолға алынған көптеген іс-шараға, күш-жігерге қарамастан, республикада инновациялық экономиканың толық дамуына қол жеткізу үшін әлі де еңсеру керек проблемалар жоқ емес, бар. Басты мәселелерге тоқталып өтсем, біріншісі – қаржыландырудың жетіспеушілігі дер едім. Қазақстанда инновациялық жобаларды қаржыландыру бағдарламалары бар, алайда әлі де қаражаттың жетіспеушілігі бар, бұл инновациялық жобаларды дамытуды қиындатуы мүмкін. Стартап жобалар үшін, оның ішінде екінші деңгейлі банктерге (ЕДБ) жеңілдетілген кредиттер беру және мемлекеттен кредиттерді субсидиялау арқылы жеткілікті қаржылық қолдаудың болмауы мәселеге айналып отыр.

Содан соң білікті кадрлардың да жетіспеуі жұмысты қиындатады. Инновациялық жобалардың сапасы мен санын арттыру үшін инновация саласындағы білікті мамандардың санын көбейту қажет. Сондай-ақ инновациялық мәдениеттің төмен екенін де айта кету керек. Қазақстанда инновациялық мәдениет әлі де төмен, бұл инновациялық идеяларды таратуды және жаңа технологияларды енгізуді қиындатады. Яғни, инновацияларды әзірлеу және енгізу қажеттілігін бәрі бірдей толық түсіне бермейді.

Фото: vuzopedia.ru

«Періштелік» инвестициялар нарығын ынталандыру мақсатында заңнамаға салықтық преференцияларды тезірек енгізу қажет. Мәселен, Ресейдің тәжірибесі бойынша, сәтсіз періште жобаларға салынған шығындар табысты стартаптан жеке табыс салығын өтеу арқылы өтеледі. Бұл шара періште жобалар үшін қауіп-қатерді азайтады.

Бұдан бөлек стартаптардың шектеулі болуы, халық санының аз болуынан оның ауқымының да шектеулі болуы, сонымен бірге венчурлық қаржыландыру саласында білікті мамандардың жетіспеушілігі және таланттардың кетіп қалуы саладағы басты мәселелерге айналды.

- Қазақстанда жақында енгізілген инновациялық өнімдерге мысал келтіріңізші?

- Егер QazInnovations технологияларын коммерцияландыруға инновациялық гранттар беру жағынан айтатын болсақ, онда біраз жобаны атап өтуге болады.

Мәселен, «Alina Group» ЖШС, Ақтөбе қаласында құрғақ құрылыс қоспалары және лак-бояу метариалдарын өндіретін зауытқа мәрмәр толтырғыштар өндіру үшін инновациялық технология мен жабдық сатып алынды. Сондай-ақ «Стекло-Сервис» ЖШС, Өңдеу саласындағы инновациялық технологияларды пайдаланып, шыныны өнеркәсіптік қайта өңдеу жөніндегі өндірістік кешенді жаңғырту жұмыстары жүргізілді.

Бұл мысалдар Қазақстанның инновация мен технология саласында белсенді дамып келе жатқанын көрсетеді. Жаңа өнімдер мен қызметтерді енгізу ел азаматтарының өмір сүру сапасын жақсартуға көмектесетіні сөзсіз.

- Қазақстан инновация бойынша нақты қандай салаларда не секторларда алда келе жатыр?

- Қазақстан экономиканың әртүрлі салаларында: энергетика, ауыл шаруашылығы, медицина, ақпараттық-коммуникациялық технологиялар (АКТ), ғарыштық технологиялар, көлік және логистика салаларында инновациялық жобаларды белсенді түрде дамытып жатыр. Дегенмен соңғы жылдары АКТ индустриясы қарқынды дамып келеді, яғни цифрландыруға болатын барлық саланы цифрландыру, әртүрлі нарықтарды, әсіресе IT мен жасанды интеллектіге қатысты барлық нәрселерді цифрландыру.

Мұны біз технологияларды коммерцияландыруға арналған QAZINNOVATIONS НАРИ инновациялық гранттарын беру мысалында қарастыра аламыз. Осылайша QazInnovations инновациялық гранттарын беру конкурсы аясында 2022 жылы басым бағыттар бойынша 146 өтінім тіркелген болатын.

Байқау нәтижесінде 17 жобамен инновациялық гранттар беру туралы келісім жасалды, олардың барлығы АКТ саласына тиесілі. 2021 жылы да шамамен осындай болды. АКТ индустриясының ауқымы кең болғандықтан, оны басқа салалардағы жобалармен/стартаптармен салыстырғанда қаржыландыру оңай. Сізге медицина саласындағы сияқты көптеген клиникалық немесе клиникаға дейінгі зерттеулер жүргізудің, шетелдік аккредиттелген журналдарда ғылыми мақалалар жариялаудың, FDA және басқа патенттерді алудың немесе «ғарыш кемесі» ұшып кеткенше бірнеше рет сынақтан өтудің қажеті жоқ.

Бұл жобалар оның бір парасы ғана. Ел инновациялық экономиканы белсенді дамытып, ғылыми-техникалық әлеуетті дамытуға қомақты ресурстарды инвестициялап жатыр.

Инновацияның жаһандық трендтері мен отандық әлеуетін ескеріп, өткен жылдың соңында ҚР Премьер-Министрі жанындағы Технологиялық саясат жөніндегі кеңес экономикалық дамудың келесі басым бағыттарын бекітті. Бұлар – MedTech, AgriTech және GreenTech. Яғни, мемлекет қолдау көрсететін жобаларға басымдық беріледі.

MedTech курсы 2023 жылы технологиялық болжамды жүргізудің пилоттық жобасы ретінде белгіленді. QazInnovations бұл бағытта жұмысты бастап кетті. Foresight нәтижелері бойынша, жыл соңына дейін өнімдердің, технологиялардың және субъектілердің тізбесі бар басым бағыттарды анықтау, сондай-ақ жобалардың қаржылық моделін әзірлеу жоспарлануда.

Фото: phonoteka.org

- QazInnovations инновацияны ынталандыру үшін жеке сектормен және академиялық ортамен қалай жұмыс істеп жатыр?

- Осы жерде айта кететін жайт, технологияларды қаржыландыру және инновацияларды ынталандыру отандық ғылым үшін өте маңызды және дер кезінде қолға алынған шара деуге болады. Ғылыми жұмыстарды өнеркәсіпке көшіру процесі қазірдің өзінде әлемде кеңінен қолданылып жатыр, ал Қазақстанда мұндай механизм енді ғана құрылып жатыр.

Осы тұста инновациялық формуланы қарастырайық: бізде идея таба алатын, ғылыми-техникалық жаңалық жасай алатын инноватор бар делік, ол да ғалым болуы керек, алайда оның жобасын қаржыландыру (нарыққа шығу) үшін, ол сонымен қоса экономист болуы тиіс. Осындай жағдайларда ғана (новатор+ғалым+экономист) жоғары технологиялық инновацияны құруға қол жеткізуге және жалпы алғанда, инновацияны құруды ынталандыруға болады.

Сонымен қатар біз университет бағдарламаларында инновациялар курсын ұсынып отырмыз, оның ішінде аудит, маркетинг, зияткерлік меншікті қорғау, технологиялар трансферті, акселерация және т.б. мәселелер қамтылады. Бұл ұсыныстардың барлығын QazInnovations ғылыми қауымдастық пен жеке сектор арасындағы белсенділікті нығайту үшін қолға алып отыр.

Жалпы QazInnovations экономиканың әртүрлі салаларында инновацияларды ынталандырумен айналысатын Қазақстанның ұлттық инновациялық экожүйелік қоры екенін атап өткен жөн. Қор жеке сектормен және академиялық ортамен бірнеше деңгейде жұмыс істейді. Мысалы, инновациялық жобаларды қаржыландыру, QazInnovations ұлттық экономиканы коммерцияландыру және дамыту әлеуеті бар инновациялық жобаларға қаржылық қолдау көрсетеді. Сонымен қоса жобалардың сапасын жақсартуға және олардың табысқа жету мүмкіндігін арттыруға көмектесетін инновациялық жобаларға кеңес беріп, сараптама жасайды. Сондай-ақ QazInnovations инвесторларға, нарықтарға және серіктестерге қолжетімділікті қамтамасыз ету арқылы коммерцияландыру процесінде инновациялық жобаларға көмектеседі.

- Қазақстанның инновациялық экожүйесін аймақтағы немесе дүние жүзіндегі басқа елдердің экожүйесімен қалай салыстыруға болады?

- Қазақстанның инновациялық экожүйесі салыстырмалы түрде жас, бірақ қарқынды түрде дамып келеді. Бұл – өзара бір-бірімен тығыз байланыста жұмыс істейтін жүйе: мемлекеттік органдар, бизнес қауымдастық, инвесторлар, стартаптар, академиялық институттар және технологиялық инкубаторлар.

Фото: cnipmmr.ro

Ресей, Қытай, Корея, Жапония және Сингапур сияқты аймақтағы басқа елдермен салыстырғанда Қазақстанның экожүйесі дамудың бастапқы сатысында тұр. Дегенмен, Қазақстан үкіметі инновацияларды қолдауға бағытталған шараларды, оның ішінде салықтық жеңілдіктерді, ісін жаңа бастаған кәсіпкерлерге гранттарды, шағын және орта бизнесті қолдау бағдарламаларын белсенді түрде әзірлеп, жүзеге асыруда. Сонымен қатар Қазақстан шетелдік инвестициялар мен технологияларды, әсіресе ақпараттық технологиялар мен цифрлық экономика саласында белсенді түрде тартып отыр.

АҚШ, Ұлыбритания және Германия сияқты дамыған Батыс елдерімен салыстырғанда Қазақстанның экожүйесі әлі қалыптасу кезеңінде. Дегенмен біздің еліміз ғылыми-технологиялық зерттеулерді дамытуға белсенді инвестиция салуды, сондай-ақ шетелден талантты және тәжірибелі мамандарды тартуды жалғастыруда.

Жалпы алғанда, Қазақстан дамыған елдердің назарын және инвестициясын тарту үшін айтарлықтай күш салып жатқанын атап өту керек.

- QazInnovations елдегі инновацияны ынталандыру үшін алдына қандай мақсат қойып отыр? Сондай-ақ Қазақстанның инновациялық экожүйесі алдағы жылдары қалай дамиды деп ойлайсыз?

- QazInnovations-тің миссиясы – ұлттық инновациялық экожүйені аналитикалық жағынан және әдістемелік жағынан қолдау. 2031 жылға қарай біз Инновациялық обсерватория ретінде ұлттық инновациялық экожүйеге тәуелсіз баға беретін негізгі даму институты – аналитикалық орталық деп аталғымыз келеді.

Ұлттық агенттік инновацияларды Қазақстан Республикасының Кәсіпкерлік кодексінде көзделген инструменттер шеңберінде ынталандыратын болады.

Бұл ретте тиімділікті арттыруды, халықаралық тәжірибеге сәйкестендіруді, мысалы, бизнес-инкубаторларды, тәжірибе жасау орталықтарын және т.б. дамытуды ескере отырып, оларды ұсыну рәсімдері мен форматы қайта қаралатын болады.

Жаһандық инновациялық индекске (2022 ж. 81-орын) назар аудара отырып, инновациялық жүйенің әлеуетін арттыру үшін Қазақстан Республикасы Премьер-Министрі жанындағы Технологиялық саясат кеңесінде біз Жаһандық инновациялардағы көрсеткіштерді жақсарту үшін индикаторларды бекіттік, жол карталарын әзірледік.

Фото: e-vid.ru

QazInnovations компаниясының стратегиялық мақсаттарының бірі – елдің инновациялық және технологиялық әлеуетін арттыру. Осы бағыт аясында келесі міндеттер қойылды: инновациялық гранттар беру; 2030 жылға қарай инновациялық белсенді кәсіпорындардың үлесін 25%-ға жеткізу; 2025 жылға қарай инновациялық өнім көлемін 2,5 трлн теңгеге жеткізу. Мақсатты жүзеге асыру нәтижесінде инновациялық өнім үлесіне қол жеткізу 2030 жылға қарай жалпы ішкі өнімнің 5 пайызын құрайды деп жоспарланып отыр.

Бұл көрсеткіштердің барлығы Үкімет қаулысымен бекітілген «Цифрландыру, ғылым және инновациялар есебінен технологиялық серпіліс» ұлттық жобасында қарастырылған және Қазақстанның 2050 жылға дейінгі ұзақмерзімді даму стратегиясын іске асыру мақсатында әзірленген мемлекеттік жоспарлау жүйесінің құжаты болып отыр.

Ал QazInnovations еліміздің инновациялық даму саласындағы жалғыз ұлттық институты ретінде осы параметрлерге қол жеткізу үшін бар күш-жігерін салып жатыр.

- Сұхбатыңызға рақмет!

Дереккөз ҚазАқпарат. Фото profit.kz