Қазақстан теледидардан бас тартты: ақпараттық қауіпсіздікке төнген жаңа қатер

       Қазақстанның медиакеңістігінде көзге көрінбейтін, бірақ аса маңызды бетбұрыс болып жатыр. Бұқаралық аудитория үшін теледидар енді негізгі ақпарат көзі емес. Ел тұрғындары жедел жаңалықты экраннан емес, смартфоннан іздейді. Бұл үрдіс отандық медиа үшін ғана емес, мемлекет үшін де күрделі қауіптерді алға шығарып отыр.

       Егер қазіргі жағдай өзгермесе, алдағы жылдары Қазақстандағы кәсіби онлайн-бұқаралық ақпарат құралдарының едәуір бөлігі нарықтан кетуі мүмкін.

       Мұндай жағдайда мемлекет шетелдік ақпараттық ықпалмен, анонимді Telegram-арналармен және боттар арқылы жүргізілетін манипуляциялармен бетпе-бет қалады. Ал жарнама нарығы ұлттық сипатынан айырылып, сыртқы платформаларға толық тәуелді болады.

       Теледидар дәуірі аяқталды ма?

       Соңғы екі жылда телевизия жедел ақпарат тарататын басты құрал болудан қалды. Қазір жаңалық әлеуметтік желілерде, мессенджерлерде және онлайн-медиада тарайды. Қоғам да осы форматқа бейімделіп үлгерді.

       Бұл – тек Қазақстанға тән құбылыс емес. Әлем бойынша классикалық ТВ көру көрсеткіші жыл сайын төмендеп келеді. Көрермен уақыты стриминг сервистер мен цифрлық платформаларға ауысты.

       2025 жылы АҚШ-та символдық, бірақ маңызды оқиға тіркелді: YouTube аудитория көлемі бойынша дәстүрлі теледидар арналарын басып озды. Миллиардтаған бюджет пен сапалы контентке қарамастан, америкалық ТВ да көрерменін сақтап қала алмады. Ал басқа елдердегі эфирлік телевизияның жағдайы одан да әлсіз.

       «Қайрат» – «Реал Мадрид»: бәрін ашып берген матч

       Қазақстандағы өзгерісті айқын көрсеткен жағдай – «Қайрат» пен «Реал Мадрид» арасындағы матч болды. Онлайн көрермен саны күрт өсіп, тіпті «Қазақстан» телерадиокорпорациясының платформалары жүктемеге шыдай алмады.

       ҚР Жасанды интеллект және цифрлық даму министрлігі 2025 жылғы 30 қыркүйек күні сағат 21:30-да Qazaqstan.tv, Qazsporttv.kz, сондай-ақ BeeTV мен TV+ сервистері уақытша істен шыққанын растады.

       Ең маңызды сұрақ:
       неге миллиондаған адам теледидарды қоспады?

       Жауабы қарапайым – көпшілікте эфирлік ТВ жоқ, ал әдеттегі ақпарат тұтыну форматы онлайнға толық ауысқан. Эфирлік және кабельдік телевидение штаттық режимде жұмыс істесе де, аудитория ол жақта болмады.

       Теледидарды БАҚ деп санау – өзін-өзі алдау

       Бүгінгі күні теледидарды негізгі бұқаралық ақпарат құралы деп қабылдау – газет арқылы қоғамды қамтуға тырысумен тең. Формальды түрде бар, бірақ шынайы ықпалы аз.

       Бизнес теледидардан кетіп жатыр

       Медиа нарықтағы ең әділ төреші – бизнес. Ол эмоциямен емес, тиімділікпен ойлайды.

       Рейтингтер қанша жерден жақсы көрсетілгенімен, жарнама беруші ақшамен дауыс береді. Сондықтан бизнес жарнама бюджетін баяу, бірақ сенімді түрде эфирлік ТВ-дан интернетке ауыстырып жатыр.

       Орталық Азия Жарнама Ассоциациясының дерегі:
    •    2023 жыл
    •    ТВ жарнама: 40,2 млрд теңге
    •    Интернет жарнама: 53,8 млрд теңге
    •    2024 жыл
    •    Интернет – 51%
    •    ТВ – 31%
    •    2025 жылдың алғашқы жартысы
    •    Интернет – 52,82%
    •    ТВ – 23,42% (рекордтық минимум)

       Жарнама нарығы – тағы бір «импорт» саласына айналуда

       Бұрын жарнаманың негізгі бөлігі отандық медиаға түсетін. Қазір интернетке кетіп жатқан қаражаттың басым бөлігі шетелдік платформалардың үлесінде.

       Нәтижесінде жарнама нарығы ұлттық экономикаға емес, трансұлттық корпорацияларға қызмет ете бастады.

       ТВ монополиясынан кейінгі вакуум

       Теледидар ақпараттық үстемдігін жоғалтты. Оның орнын отандық онлайн-БАҚ басты. Жер сілкінісі, төтенше жағдай, саяси өзгеріс немесе маңызды спорттық оқиға – бәрі де онлайн-платформаларға орасан жүктеме түсіреді.

Бұл редакциялардан тұрақты инвестицияны, техникалық дайындықты және кәсіби кадрларды талап етеді.

       Егер телеарналар жабылса не болады?

       Ақпараттық кеңістік бөлшектенеді. Оны инфлюенсерлер, анонимді арналар және шетелдік медиа басып алады.

Алматыдағы «жер сілкінісін болжаған» жалған маманды еске түсірейік. Бұл фейкті жоққа шығару үшін негізгі жұмысты коммерциялық онлайн-БАҚ атқарды. Мемлекеттік ресурстар жалғыз өзі мұндай толқынға қарсы тұра алмайды – сенім факторы жетіспейді.

       Фейк пен қауесет мемлекетке қалай әсер етеді?

       Девальвация, бағаның күрт өсуі, салықтың бірнеше есе артуы туралы қауесеттер мессенджерлер арқылы бір сәтте тарайды. Мұндай ақпаратты тек мемлекеттік арналарда емес, барлық алаңда бір мезетте жоққа шығару қажет.

       Ең қауіпті сценарий – елдің ақпараттық тәуелсіздігін жоғалтуы.

       Непал сабағы: ескерту ме, болашақ па?

       2023–2024 жылдары Непалда медиа саласы қаржылық дағдарысқа ұшырады. Редакциялар жабылды, журналистер сала ауыстырды, нарықты сыртқы платформалар басып алды.

       2025 жылы әлеуметтік желілерде билікті сынаған толқын жаппай наразылыққа ұласты. Платформалар бұғатталған соң дағдарыс ушықты. Тіпті жоғары лауазымды тұлғаларды тікұшақпен эвакуациялауға тура келді.

       Бұл – теория емес. Бұл – болған оқиға.

       Неліктен отандық онлайн-БАҚ өмір сүру шегіне жетті?

       Интернет-жарнама өсіп жатыр. Бірақ қаржы кімнің қолында?
    •    Google (YouTube, Google Ads)
    •    Meta (Facebook, Instagram, Threads)

       Қазақстандық медиа қатаң талаптарға, салықтық жүктемеге, реттеуге бағынады. Ал шетелдік платформалар бұл ережелерден тыс.

       Парадокс:
       Отандық медиа – салық төлейді, жұмыс орнын ашады, жауапкершілік алады. Ал табыс – елден кетіп жатыр.

       Ештеңе өзгермесе не болады?
    •    Жарнама табысы азаяды
    •    Редакциялар жабылады
    •    Журналистер блогинг пен маркетингке кетеді
    •    Медиа контент аутсорсқа айналады

       Ақыр соңында Қазақстанның цифрлық кеңістігін сапасыз, дереккөзсіз, жауапкершіліксіз контент басады.

       Ал елге шындық қажет болған сәтте, оны түсіндіріп беретін кәсіби дауыс табылмайды.  Өйткені…  түсіндіретін ешкім қалмайды.