«Ортанқол басшы сөйлейді, жақсы басшы түсіндіреді, мықты көшбасшы көрсетеді, ал ұлы көшбасшы шабыттандырады». Тодд Бухгольц

       Профессор Азат Әбдірақманов, Sapaly Kazakhstan /QualityKazakhstan порталының бас редакторы, Халықаралық сапа академиясының академигі (IAQ, АҚШ), менеджмент жүйесінің халықаралық аудиторы (AFNOR, Франция), Еуропалық Қордың лицензияланған бағалаушысы және тренері Сапа менеджменті (EFQM) бойынша, Қазақстан Республикасы Президентінің «Алтын сапа» сыйлығының сарапшылар тобының мүшесі, Біріккен Араб Әмірліктері (БАӘ) Үкіметі жанындағы халықаралық қазылар алқасының мүшесі, Басқарма мүшесі Азиялық сапа желісі (ANQ)

       Өзіңіз білетіндей мемлекеттік ұйымдарда, ұлттық компанияларда және көптеген жеке фирмаларда бірінші басшы тағайындалады. Ұлттық компаниялардың немесе  жеке фирмалардың құрылтайшысы жеке құрылымдарды қоспағанда көшбасшылық рөлді өзі алады. Көшбасшы жақсы ұйымдастырушылық қабілеттерге ие болуы керек деген түсінік қалыптасқан, алайда олар басшының да өз ұйымының басшысы екенін ескермей жатады.

      Жалпы ережелер. Белгілі авторлар мен басқару гуруларының мыңдаған кітаптары мен мақалалары көшбасшылық мәселесіне арналған. Көшбасшылық қасиеттерді дамытудың классикалық схемалары танымал тұлғалардың мысалдарында сипатталған. Бір қарағанда, кез келген кәсіпкер тиісті әдебиеттерді оқып, көшбасшылық жолға түсе алатындай көрінеді. Дейтұрғанмен,  оңай емес, көшбасшы болу – соқпағы мол ұзақ жолдармен жүру арқылы көптеген қиындықтарды жеңе жүріп қол жеткізеді. Әрбір әлеуетті көшбасшы алға қойған мақсатына жету үшін бар ерік жігерді сарқа жұмсауы тиіс. Көшбасшыға ең алдымен оқуда, бизнесте және өмірде бастау үшін алғышарттар жасайтын адамның жеке қасиеттері болғаны дұрыс. Сондай-ақ, аналитикалық шығармашылық ойлау қабілеті, өзіне деген сенімділік сезімі, табандылық пен бірбеткейлік сынды мінез қажет. Басқа адамнан айырмашылығы да сонда, кез-келген жанның басшыға тән қажетті жеке қасиеттер жиынтығы, мінездің икемділігі бола бермейді. Және адамның көшбасшылық қабілеттерін дамытып, жетілдіре алатын  классикалық шарттар да әрқашан қол жетімді бола бермейді.

       Өмірінде айтарлықтай жетістіктерге жетуге және табысты мансапқа ұмтылуға  шешім қабылдаған әр адам өз қызметін классикалық емес, кітаптарда сипатталғанға ұқсамайтын басқа нақты жағдайларда жүзеге асыруға мәжбүр.Болашақ көшбасшы өмір сүретін елдегі саяси және экономикалық жағдай үлкен рөл атқарады. Мысалы, елде"заң үстемдігінің"болуы, қоғамдағы саяси тұрақтылық, сыбайлас жемқорлықтың төмен деңгейі, нақты "нарықтық" қатынастар және тағы басқалар өте маңызды.

       90-шы жылдардағы қазақстандық бизнестің көшбасшылары. Қазақстан экономикасындағы қазіргі жағдайды қазақстандық бизнестің қалыптасуының бастапқы кезеңіне қайта оралмай қарау мүмкін емес. Ел тәуелсіздігінің алғашқы онжылдығы жоспарлы кеңестік экономика құлдырап, нарықтық қатынастар орнатылмаған кездегі хаоспен сипатталды. Бір сөзбен айтқанда,  ондаған жылдар бойы экономикалық қатынастарды мемлекеттік басқарудан кейін экономиканың негізгі салалары мен өнеркәсіптік кәсіпорындардың көпшілігі өз бетінше, яғни мемлекеттік тапсырыссыз және орталықтандырылған қаржыландырусыз қалды. Үкімет оларға ел ішінде де, шетелдік серіктестермен де жаңа экономикалық байланыстар орнатып, өз нанын табуды қолға алу керектігін айтты. Осы жағдайларда кейбір кәсіпорындар қайта құрылып, қажетті экономикалық байланыстарды орната алды. Алайда кәсіпорындардың көпшілігі жұмыссыз қалды. Содан кейін  оңай жолға түсті: олар ескі жабдықты "сабан" ақшаға сата бастады немесе жай ғана бартерге барып, тұтыну тауарларына айырбастады, ал басқалары өндірістік үй-жайларын кеңселерге, қоймаларға немесе сауда нүктелеріне жалға бере бастады. Шағын ұжыммен  қалған іскер басшылар өндірістік ғимараттарды тез жекешелендіріп, "сатып алу-сату" қызметімен айналысты, ал жолы болғандар "жеңіл" кредиттер алып, Қытайдан, Ресейден немесе Түркиядан қажетті тауарлар мен шикізат таси бастады. Көбінесе жаңадан құрылған кәсіпкерлер өз бизнесі үшін заңсыз схемаларды пайдаланды. Осылайша алғашқы Қазақстандық миллионерлер пайда болды. Бір сөзбен айтқанда,  "өз уақытында, межелеген жерде" тез байып кеткендер. Бұл жаңадан құрылған миллионерлер терминнің толық мағынасында нағыз көшбасшылар бола алды  ма? Бұл сұрақтың жауабы өте қиын, өйткені алғашқы Қазақстандық олигархтардың жетістіктері көбінесе заңнаманы бұзумен, олардың мүдделерін жоғарыдан лоббилендірумен және басқа факторлармен байланысты болды. Әрине, қазақстандық бизнестің қалыптасуының алғашқы онжылдығы, жұмсартып  айтқанда, онша классикалық емес еді.

      2000 жылдардағы қазақстандық бизнестің олигархтары. Арада он жыл өткен соң 90-шы жылдары пайда болған саудадан жаңа "миллионерлердің" бір бөлігі тез банкротқа ұшырады, себебі олар өздерінің алғашқы миллион теңгелерін (долларларын) оңай олжаланғанымен, алайда  өз бизнесін тұрақты ұстап қалу үшін, одан әрі қалай дамыту керектігін  білмеді. Басқалары "рейдерлік" басып алуларға ұшырады да  нарыққа қалай  тез келді нарықтан да  солай тез кетіп үлгерді. Бірақ сол кезде қуатты мемлекеттік құрылымдармен байланыс орнатқан жаңа «олигархтар» пайда болды. Нарықта еншілес компаниялардың жетекші топтары болып табылатын ондаған жаңа ойыншылар пайда болды. Бұл жаңа компаниялар экономиканың әртүрлі салаларына (құрылыс, көлік, байланыс, білім беру, денсаулық сақтау және т.б.) бөлініп, өздеріне монополиялық жағдайды қамтамасыз етті. Жақында Президент Қасымжомарт Тоқаев Қазақстан экономикасының жартысын небәрі 160 отбасының өкілдері бақылап отырғанын атап өтті. Оның пікірінше, Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Н.Назарбаевтың арқасында Қазақстанда тіпті халықаралық бизнес стандарттары бойынша да аса бай адамдар пайда болған.

       Әрине, олардың көпшілгі мемлекеттік сатып алу жүйесі арқылы бюджет қаражатына қол сұғу арқылы байығандар. Бұл жетістіктер олар үшін табиғи ресурстарды (энергетика, мұнай, газ, металдар) пайдаланумен байланысты өнеркәсіп салаларындағы олардың бизнесінің, сондай-ақ экономиканың бірқатар секторларындағы монополиялық жағдайдың (кедендік, банктік, қаржылық, көліктік және т.б. қызметтер) арқасында мүмкін болды.

       Осыған байланысты қазіргі қазақстандық олигархтарының көбін көшбасшылықты үйренуге болатын классикалық көшбасшылар қатарына жатқызуға бола ма? Олар артықшылықты жағдайда болмай, өздерінің көшбасшылық тәжірибе алмастыра  алар ма еді? Сұрақ көп....

       Өзінің көшбасшылық қасиеттерін дамытып, Қазақстанда бизнесте жетістікке жетуге бола ма? Мүмкін, бірақ өте қиын, өйткені бұл бизнес шағын және орта кәсіпкерлікке жатады. Сонымен қатар, нарықтың бұл секторы  бәсекеге өте қабілетті, тауарлар мен қызметтердің кең спектрімен қаныққан. Бұл жағдайда кәсіпкер өзін қамтамасыз етеді: ол бастапқы капиталды жинауы керек, яғни өз бизнесін дамыту үшін қажетті материалдық және кадрлық ресурстарға ие болуы керек.Бүгінгі көшбасшылар табыстың ингредиенттерін түсінуі, бизнес жүргізудің даналығын ұғынуы, көшбасшылық негіздерін үйренуі және меңгеруі керек, оларды төмендегідей қорытындылауға болады: 

• Сіздің бизнесіңіздің тұрақты ілгерілеуіне стратегиялық көзқарасты құру қабілеті, мақсат қою және оларға қол жеткізу мүмкіндігі;

• Өз клиенттері, бизнес серіктестері және барлық мүдделі тараптар үшін жаңа құндылықтар жасауға ұмтылу;

• Қызметкерлермен де, ұйымның барлық мүдделі тараптарымен де ынтымақтастық пен өзара әрекеттестікке негізделген жаңа көшбасшылық стилін меңгеру;

• Адамдармен жұмыс істеуге икемді тәсілді қолдану, олардың жеке қасиеттерінің әртүрлілігін олардың көшбасшылық тәжірибесіндегі құндылық ретінде мойындау;

• Командалық басқару жүйесінен гөрі, жоғары нәтижелі командалық жұмысқа қол жеткізу;

• Өз клиенттерінің, серіктестерінің және барлық мүдделі тараптардың талаптары мен үміттерін түсіну;

• Өз бизнесіңді іштен көре білу, ұйымның әлеуетін оңтайлы пайдалану, бизнес-процестерді сәтті басқару дағдылары;

• Компанияны басқарудың барлық деңгейлерінде көшбасшылықты, шығармашылықты және инновацияны дамыту үшін қолайлы ұйымдастырушылық мәдениетті құру;

• Барлық деңгейдегі басшылардың жауапты мінез-құлқының жеке үлгісі.

       Қорытынды

      Бір сөзбен айтқанда, Көшбасшылық үшін мүмкіндіктер бар, дегенмен бұл үшін жеке тұлғаның өзін-өзі дамытуы үшін азаматтық ұстанымды, өз бизнесін креативті басқару дағдыларын дамыту үшін үлкен жағдайлар қажет.

      Құрметті біздің порталдың оқырманы! Көшбасшылықты дамыту тақырыбы өте күрделі, ол үшін үнемі жұмыс істеуді талап етеді. Осы мүмкіндікті пайдалана отырып, мен сіздерді өзара тиімді ынтымақтастыққа шақырамын, біздің компанияда халықаралық деңгейде мойындалған жоғары білікті тренерлер жұмыс істейді. Біз көшбасшылықтың озық тәжірибесін қолданудағы халықаралық тәжірибе негізінде жеке немесе топтық тренингтер ұйымдастыра аламыз. Мұндай ынтымақтастық екі жаққа да тиімді болады деп сенемін. Біздің порталға кіріңіз: http://www.standard.kz